ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

ويو ۽ هن کي اماڻي ڇڏيائين، جمال اڌ مني ڪلاڪ کانپوءِ موٽي آيو ۽ کيس رنگين محفل بابت ٻڌايائين. مان به اٿي جمال صديقيءَ سان مليس هو به ڏاڍو پيارو ماڻهو هو، کليل ڪتاب. جمال مونکي چيو ”ڏس، شاعر ٿيو آهي. شاعرانه ذوق ڏيکاري هان نه!“ جمال صديقي هليو ويو.
اياز آڌيءَ کان ٿورو اڳ اٿيو ۽ پنهنجي ڪار ڪڍي مونکي چيائين ”ويهه!“ مان ويهي رهيس گهر هلڻ بجاءِ، درياهه جو ڪپ وٺي، براج ٽپي، روهڙيءَ واري پاسي گاڏي بيهاري لٿو. مان به لٿس. ٻئي ڄڻا پسار ڪندا، براج طرف هلڻ لڳاسون. چانڊوڪي رات، درياهه شاهه جي هلڪين لهرن کي چانديءَ جهڙي چمڪ ڏئي رهي هئي. بئراج جي هڪ هڪ بتيءَ جو اولڙو درياهه ۾ ائين ٿي لڳو ڄڻ ڪيئي چنڊ درياهه جي هنج ۾ هيج مان پئي جهوميا. اهڙو سحرانگيز نظارو ڏسي مان هڪو ٻڪو ٿي بيهي رهيس ۽ اياز کي چيم ”اياز هي منظر ته ڏس!“
اياز چيو ”اهو منظر ۽ ڪجهه ٻيو، منهنجي شاعري جو راز آهي!“ مون کانئس ڪونه پڇيو ته اهو ”ٻيو ڪجهه“ ڇا آهي؟ جن اياز جو افسانو ”موٽي آءُ“ پڙهيو هوندو تن لاءِ اهو سمجهڻ ڏکيو ناهي. هلندي هلندي اوچتو اياز مونکان سوال ڪيو ته ”جمال الله کي مڃين ٿو؟“
مون چيو،”ڪڏهن ڪڏهن!“ جواب اهڙو وڻيس جو ڦري منهنجي اڳيان ٿي بيٺو. منهنجون ٻئي ٻانهون پنهنجن هٿن ۾ زور سان جهليائين ۽ چيائين ويري ٽروُ (very true) ان وقت جيڪا سندس اکين ۾ چمڪ ۽ گهرائي مون ڏٺي سا مون کي اڄ ستيتاليهن سالن کان پوءِ به ياد آهي. منجهس چٽو هڪ ڳجهه ڳولهائو mystic ۽ صوفيءَ جو تڙپندڙ روح، صحيح جواب جي تلاش ۾ هئو. ’ويري ٽرو‘ چئي، وضاحت ڪيائين ته واقعي ڪي گهڙيون (moments) ( اهڙيون آهن جو الله جي وجود کان انڪار ڪفر ٿو لڳي. ياد رهي ته هي سڄي گفتگو انگريزي ۾ ٿيندي هئي ۽ انگريزي ٻوليءَ ۾ اهڙن لفظن جو مفهوم ڏاڍو ڀرپور ٿو لڳي. انهن پندرهن ويهن منٽن جي عرصي اسان کي وهسڪيءَ کان وڌيڪ نشو ڏئي ڇڏيو. اڻ پيتل نشي ۾ ٽٻ، چپ ئي چپ، اچي اياز جي پراڻي سکر واري گهر پهتاسين.
تن ڏينهن ۾ ٽيليفون سرشتو هئو ئي ڪونه سو ڀاڀي زرينه کي مهمان جو اطلاع ئي ڪونه هو، نه وري اياز ئي اهو ضروري سمجهيو. اياز کي ڀاڀي زرينه جي سالم طبيعت ۽ سگهڙائپ تي مڪمل اعتماد هو. اياز مونکي مٿي کُڏ تي وٺي ويو. گهڙي دير ۾ سٺـو کاڌو ۽ هنڌ بسترا لڳي ويا. اياز مونکي پنهنجي لئبرري ڏيکاري. هزارين ڪتاب هئا. لڳو پي ته اياز سڀ پڙهيا هئا. هر هڪ ڪتاب جو موضوع ۽ اختصار ٻڌايائين پي. لڙي اڌ رات ٿي وئي سو مان سمهي پيس. حيرت لڳم جو جنهن وقت اک کلي ته ڏسان ته اياز کي نوٽبوڪ ۽ پينسل هٿ ۾ کُڏ تي کليل آسمان هيٺ پي اچ وڃ ڪيائين. ڪجهه لکيائين پي يا پڙهيائين پي. قريباََ چئين بجي صبوح جو ڀر واري کٽ تي سمهي پيو.
ساڍي ستين بجي ڌاري اچي اٿاريائونس. هڪدم اٿي. وهنجي سهنجي فل سوٽ پائي آيو. ناشتو گڏجي ڪيوسين. مونکي به جهڙوڪر اوجاڳو هو. چوندا آهن ته هنڌ تبديل ٿيڻ سان ننڊ نه ايندي آهي. هتي ته ماحول ئي انوکو هو. اياز چيو ”ڪورٽ هلندين؟“ چيم ”هائو!“ سندس ڪار ۾ چڙهي ڪورٽ جي وڪيل خانه (بار روم) ۾ آياسون جتي ڪجهه پراڻا دوست واقفڪار وڪيل سائين شمس الدين شاهه، سمندر خان پـٺاڻ ۽ جمال صديقي وغيره مليا. مان جلدئي موڪلائي ٽانگي ۾ چڙهي اسٽيشن پهتس ۽ ريل رستي ٽاڪ منجهند جو اچي لاڙڪاڻي پهتس. البت سڄي واٽ انهيءَ حيرت ۾ حيران هئس ته هن ماڻهوءَ (اياز) ۾ ايڏي قوت آهي جو سڄو ڏينهن ڪورٽن ۾ مٿاماري ڪري، اڌ رات تائين ڪيسن تي ڪم ڪري ۽ رات جو پڙهي ۽ لکي، ماڻهو آهي يا جنّّّ؟ پوءِ به اهڙي عجيب شخص لاءِ سندس ئي دوست چون ته ”رکو آهي، وڏائي اٿس، مهمان نواز ناهي. پورو هٿ به نٿو ڏئي!“ واهه ڙي واهه زمانا واهه! صبر پاڻ ۾ ڪونه، سمجهه پاڻ ۾ ڪانه. قوت برداشت پاڻ ۾ ڪونه، پوءِ به ڏوهه اياز جو.
منهنجي مرحوم دوست نور محمد سمي چواڻي “bad boy, bad thoughts” (ڪنو ٻار، ڪنا ويچار). ماڻهو پنهنجي جند ۾ اهڙو محو ٿي ٿا وڃن جو ٻئي جون چڱايون به برايون ٿيون نظر اچن. انهيءَ ڪري مان پنهنجن پراون کي چوندو آهيان ته پنهنجي جند کان آزاد ٿيو. پنهنجي معمولي مشڪلات، تڪليف يا مسئلي ۾ منجهي ماڻهو سيلفش (خود غرض) ٿيو پوي ۽ پوءِ سيلف پٽي (خود رحمي) ۽ سيلف رائيٽنيس (خود صحيح هجڻ) جي گناهن جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي ٿو وڃي. هي مون سوچيو انگريزي ۾ آهي ۽ لکيو سنڌي ۾ آهي تنهن ڪري ايترو اثرائتو نٿو لڳي. انگريزيءَ ۾ چئبو:
Selfishness entangles you in a cobweb of self pity and sin of self righteousness.
مون جڏهن شيخ اياز کي ٿوري وقت اندر وڪالت ۾ ايڏي ترقي ڪرڻ تي مبارڪ ڏني ته جيڪو جواب ڏنائين سوئي سندس شاعري، تصنيف ۽ ڪردار جو راز لڳم. چيائين ”جمال هي اهو ڌنڌو آهي جو ماڻهو، ٻين جي مصيبتن تي تڳي ٿو.“ چيائين ته we thrive on miseries of others اهو ايڏي ته ڪرب سان چيائين جو مون سوچيو ته هن ماڻهوءَ جي اندر ۾ ڪو الهه لوڪ درويش ويٺو آهي. اهڙو ماڻهو ڪيئن ڪنهنجو مندو گهرندو. هن سڄي عمر ٻين جي ڏکن ڏاکڙن ۽ غمن ۾ ڏکندي گذاري ۽ نيـٺ دل جو مرض وٺي ويٺو آهي. گوندر سان گذارڻ وڏي عبادت آهي. مستقبل جا خواب ڏسڻ ۽ ٻين کي ڏيکارڻ انقلابيت آهي. سچ چوڻ به تمام وڏي ڳالهه آهي، ڀلي ڪنهن کي نه وڻي. اياز ۾ اها جرئت آهي ۽ ڀرپور آهي.
هڪڙي ليکڪ صاحب تقرير ڪندي چيو ته ڊراما لکڻ سان شهرت ۽ عزت ملي ٿي. مونکي ته ماٺ لڳي وئي. ائين ته ”صابڻ سات سؤ سات“ کي به ٽي وي ذريعي وڏي شهرت ملي هئي. باقي سچ چوڻ وارن کي ڪٿي ٿي شهرت ملي، جيڪي سو سدائين آزار ۾. حضرت ابراهيم عليھ السلام کي باهه ۾ وڌو ويو. حضرت موسيٰ عليھ السلام کي ملڪ نيڪالي ڏني وئي. حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي صليب تي ڪوڪا هڻي ٽنگيو ويو. حضور عليھ الصلوات و السلام کي پٿر هڻي رتو رت ڪيو ويو. مارڪس ڀڄي اچي لنڊن ۾ پناهه ورتي. مائوزي تنگ لانگ مارچ ڪري وڃي پهاڙن ۾ پناهه ورتي. گانڌيءَ کي گولي هڻي ماريو ويو. اسانجا يار، اخبار يا ٽي وي تي پنهنجو نالو ڏسي ڦونڊ ۾ ٿا ڦاٽن. اياز چواڻي، ”اهي انقلابي نه، لابي جا شاعر آهن.“ جهڙي ماڻهن جي پسند ڏسندا ته انهن جي واهه واهه ڪارڻ اهڙو ڪجهه ئي لکندا ۽ چوندا. اهو ته ٿيو جلال چانڊئي جي ڪيسٽ. جلال به واهه جي شهرت ماڻي آهي. ائين ته پرو چانڊيو (ڌاڙيل) به ڏيهان ڏيهه مشهور هو. مونکي سواءِ چند ليکڪن جي ڪو اهڙو ڪونه سُجهي جو حق ڪارڻ تتل ٽانڊن ۾ هٿ وجهي، يا ڪاريءَ تي پير رکي يا سچي پچي ٻاٻري ڪنڊن تي هلي. اياز جي وک وک تي مخالفت ٿي، پراون توڙي پنهنجن پاران، پر هو اڏول ٿيو بيٺو رهيو ۽ اصل ڪونه مڙيو.
اياز ننڍي هوندي کان ئي منفرد ۽ يگانه طبيعت جو ماڻهو رهيو آهي. مون سندس ننڍپڻ ته ڪانه ڏٺي پر سال ـ 45،44 ،1943ع ۾ جڏهن هو الهڙ جوانيءَ ۾ هئو تڏهن مون کيس سنڌ مدرسي جي خيرپور هائوس ۾، روپ ولاس ۾ ۽ ايل ڊبليو هاسٽل (جناح ڪورٽس) ۾ ڏٺو. خاموش، تيز فهم ۽ مسڪراهٽ ڀري�