ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�. سنڌ مدرسه جي ميدان تي فوٽ بال مئچون پيون ٿين جن ۾ واجا صديق ۽ داد محمد بلوچ جهڙا آل انڊيا شهرت جا رانديگر هجن ته به اياز لڙي ٽپهري تائين پنهنجي ڪمري ۾ پٽ تي سنئون ليٽي پيو ڪتاب پڙهندو هو ۽ پوءِ نه تو ڏٺو نه مون ڏٺو. اڪيلو ئي اڪيلو گم ٿي ويندو هو ۽ رات جو نوين ڏهين بجي موٽي دوستن سان (جن ۾ مان شامل نه هئس) چرچا مذاق ڪري، ڪتاب پڙهڻ ۾ لڳي ويندو هو.
هڪ دفعي جناح ڪورٽس جي ڏاڪڻين تان لهندي مونکي چيائين ته ”توسان خلاصي ڪچهري ڪرڻي اٿم.“ مون چيو ”بيشڪ!“ مان پنهنجي خوش فهميءَ، بلڪ يقين سان سمجهيو ٿي ته کيس پنهنجي خيالن جو بڻائيندس. اياز صاحب وري اهو يقين رکيون ويٺو هو ته مونکي اونداهه مان ڪڍي موجوده دؤر جي تيز روشنيءَ سان روشناس ڪرائيندو. الله جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو اهڙو ڪو موقعو ئي نه مليو. پر ڌيري ڌيري ورهين جي رفاقت کان پوءِ، بنان تبليغ جي ڪجهه مون هن کي ڏنو ۽ گهڻو ڪجهه هن مون کي ڏنو. اهو هڪٻئي کي ڏيڻ ۽ وٺڻ جو عمل ورهين جي آزمائش، طبيعتن جي ڳوڙهي اڀياس ۽ زندگيءَ جي مختلف مرحلن مان گذرڻ جي تجربن مان پاڻمرادو اڻ لکئي نموني حاصل ٿي وڃي ٿو ۽ مان مطمئن آهيان ته هن کي منهنجو ۽ مونکي هن جو اعتماد حاصل آهي. وڌيڪ ڇا کپي. هڪ ٻئي جا هڏ ڏوکي ۽ خير خواهه آهيون.
اياز جي علمي ڄاڻ ۽ ذهانت جو ان کان وڌيڪ ڪهڙو ثبوت ته 1945ع ۾ جڏهن هو اڃا ٻاويهه سالن جو نوجوان هو ته ايس سي شهاڻي لا ڪاليج ۾ صرف هڪ ايڪسٽيمپور (بنان اڳواٽ تياريءَ جي) تقرير ڪري، هندن مسلمانن جا ووٽ کڻي ڪاليج اليڪشن ۾ ڪامياب ٿي ويو. هيءُ، تنهن زماني جي هندڪي مسلمانڪي جي ڌنڌ ۾، هڪ معجزو هئو.
اسانجي تعلقات ۾ ڪو ربط ڪونه هو. گهڻي وقفي کان پوءِ وڪالت واري دؤر ۾ مان سکر وٽس ويس ۽ مهمان طور رهيس ۽ اهو ذڪر ٿي چڪو آهي. وري مان 1955ع ۾ ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ سکر ۾ مقرر ٿي ويس. انهيءَ وچ ۾ سنڌ جي سياست ۾ ڪافي اٿل پٿل مچي چڪي هئي. مير غلام علي خان ٽالپر، اسپيڪر سنڌ اسيمبليءَ کي گرفتار ڪري اٺ تي چاڙهي، ٿر جي صحرا مٺيءَ ۾ نيو ويو ۽ نظربند ڪيو ويو. کهڙا شاهي جو راڪاس، اسڪندر مرزا ۽ غلام محمد جي دٻڙ دوس سنڌ کي پنهنجي چنبي ۾ ڀڪوڙيون بيٺا هئا. هر هڪ عالم دانشور، ليکڪ، شاعر، هيسيل ڪوئن وانگر خاموش هو. سواءِ شيخ اياز جي، جو قومي تاريخ جي هر خطرناڪ موڙ تي بنا لوڀ لالچ جي ۽ بنا ڪنهن سياسي عزائم جي، صف اول جو سپاهي بڻيو بيٺو هو. گفتار جو به، ڪردار جو به. حڪومت جي صاحبن توڙي ڪامورا شاهي جي اک جو ڪنڊو هو تڏهن به کل مک ۽ ڌيرج جو پتلو.
ساڻس ملڻ کان به ماڻهو ڇرڪندا هئا. مان سرڪاري آفيسر هوندي وٽس سندس آفيس ۾ لنگهي ويس. اهڙي وڏي ماڻهوءَ جي بارگاهه ۾ هلي نه وڃبو ته ٻيو ڇا ڪبو. ڪجهه حيران ٿيو پر منهنجو ماضيءَ جو ڪردار نظر ۾ رکندي ڪجهه ڪونه چيائين ۽ ٻاهر نڪري مونکي الوداع ڪندي چيائين ته ”احتياط ضروري آهي!“ منهنجو ساڻس ڏاڍو عزت ڀريو ورتاءُ هئو پر شيخ صاحب ڪڏهن به ڪو ڪم نه چيو نه مراعات جو طالبو ٿيو. ڪم چيائين سو به اهڙو جو مونکي ازخود ڪرڻ کپندو هو. مشهور سياسي ۽ سماجي ڪارڪن ۽ صحافي برڪت علي آزاد تي ڪنهن سڌو فائر ڪيو هو. برڪت علي آزاد اهو شخص هو جنهن هڪ ڪتاب ”نوجوانن ڏانهن“لکيو هو، جنهن سنڌي نوجوانن ۾ چڱي موچاري سجاڳي پيدا ڪئي هئي.
برڪت علي آزاد پهرئين دور جو سپاهي هو جڏهن اياز، پليجو، حيدربخش جتوئي وغيره اڃان ميدان تي نه آيا هئا. اياز کان پڇيم ته ”ڪيس ڪهڙي تاريخ تي آهي؟“ چيائين ”سڀاڻي!“ چيومانس ”صبوح جو سويل ٻيو ڪم ڇڏي برڪت علي کي وٺي ڪورٽ پهچي وڃجانءِ!“ اياز قانوندان هو سمجهي ويو. ٻئي ڏينهن صبوح ساڻ مون پهريان پهريان سندس ڪيس کنيو. پٽيوالي کي چيم ”فريادي ۽ جوابدار کي سڏ ڪري. جوابدار يعني برڪت علي ته اچي ويو پر فريادي غير حاضر هو. قانون آهي ته فريادي غير حاضر هجي ته ڪيس ڊسمس ڪري جوابدار کي ڊسچارج ڪري سگهجي ٿو. مون ائين ڪيو ته برڪت علي اهڙو سادو ۽ درويش جو بار بار چوڻ لڳو ته ”سائين فريادي آيل آهي الائي سڏ نه ٻڌو اٿائين الائي ڇا!“ مون وري پٽيوالي کي چيو ته ”فرياديءَ لاءِ زور سان سڏ لڳاءِ!“ ته به فريادي ڪونه آيو. تڏهن به برڪت علي چوي ته ”سائين مون پاڻ ڏٺو حاضر هئو، ٿوري دير لاءِ هيڏي هوڏي ٿي ويو هوندو!“ اياز مشڪندو رهيو. مون اياز کي چيو ته ”هو کيس سمجهائي وٺي هليو وڃي“ ۽ هن ائين ڪيو.
ڪجهه دير کان پوءِ فريادي آيو ۽ چيائين ته ”سائين مان ته صبوح سوير جو پهتل هئس.“ مون کيس چيو ته ”ڪيس ڊسمس ٿي ويو توهان چاهيو ته درخواست وجهو يا نئين سر ڪيس داخل ڪيو!“ هن به اها تڪليف گوارا نه ڪئي ۽ برڪت علي منٽن ۾ ڪيس مان آزاد ٿي ويو. گهڻن سالن کان پوءِ مان ۽ تاج محمد ابڙو ڪوئٽيا گرمين ۾ وياسون ته اتي برڪت علي مليو. هو ۽ اسين سندس سادگيءَ تي ڏاڍو کلياسون. برڪت عليءَ جي ڀيڻ ۽ ڀاڻيجيون ڪوئيٽا ۾ رهنديون هيون سو اسان جي ماني موڪلايائين ۽ اسان گهر ڀاتين جيان سندس ماني کائي آياسون. منهنجي گهر واري به مون سان ساڻ هئي. هوءَ ۽ مان ڪڏهن جدا نه ٿيندا هئاسون. موت کي مار پوي، اهو ڪارنامو ڪري ويو.
سکر ۾ مونکي رهڻ جي جاءِ ڪانه هئي. روهڙيءَ ۾ هڪڙي محل نما ويهن ڪمرن واري جاءِ مليل هئي تنهن ۾ اڪيلو رهندو هئس. ڪنهن وڏي سيٺ جي جاءِ هئي. چون ٿا ته ڀريل ٽجوڙيون ڇڏي ننگ وٺي هليو ويو. پٺيان مهاجرن اهي ٽجوڙيون ڀڳيون ۽ مال تڳائي ويا. مان روزانو ليوڪس پارڪ کان ٿيندو، سيشن ڪورٽ جي پٺيان وارو رستو وٺي لئنسڊائون پل ٽپي وچ شهر ۾، راڪاس جهڙي جاءِ ۾ اڪيلو سمهي صبوح جو وهنجي تيار ٿي ساڳيو رستو وٺي ڪورٽ ويندو هئس.
هڪ ڏينهن شام جو موٽڻ مهل ليوڪس پارڪ وٽان لنگهندي ٻه نوجوان ڇوڪراٽ سامهون ايندي مونکي ڏسي هٽڪيا پر اڳتي لنگهي ويا. مونکي شڪ پيو ته يا ته مونکي سڃاتو اٿن يا ڪو ڪم اٿن ۽ ڪُڇي نه سگهيا آهن. جج ماڻهو ائين نه ڪندا آهن پر مان هئس ملڻسار طبيعت وارو. پوئتي مڙي کين سڏ ڪيم ته ”ڀائو ڪير آهيو، خير ته آهي؟“ ٻئي خوش ٿي موٽي مون وٽ آيا. هٿ ملايوسين، واقفيت ڪرائي سون. هڪڙو هو رشيد ڀٽي ۽ ٻيو مقبول صديقي. مقبول صديقي ڪٽيل رهيو، شايد ٻي طبيعت جو ماڻهو هو. مان سندس بابت پڇائيندو رهيس. ٽيهن سالن کان پوءِ خبر مليم ته هلال پاڪستان ۾ ڪم ٿو ڪري. مون کيس پاڻ فون ڪري خير خيريت پڇي ۽ چيومانس ته مان ساڻس ملڻ ايندس پر پاڻ ايتري گرمجوشي ڪونه ڏيکاريائين. اُٽلو اچڻ کان منع ڪيائين، ڳالهه سمجهه ۾ نه آيم. پتو لڳايم ته خبر پئي ته هو بيمار ٿو گذاري، شايد اڌرنگ ٿيل هئس ۽ سڄو ڏينهن ليٽيل ٿو رهي. اها چڪي چاڙهڻ جي عادت به ڏاڍي بڇڙي آهي. هيڪر سوار ٿي وڃي ٿي ته پوءِ الف ليليٰ واري لنگڙي جيان جند ئي نٿي ڇڏي. ٻڌم ته مرحوم فقير محمد لاشاريءَ کي به اها ڄؤر چنبڙي چڪي هئي.
هڪ ڏينهن منهنجو دوست عبدالقادر ابڙو جو ان وقت هوم س