ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

يڪريٽري هو مون وٽ آيو ۽ تمام فڪرمنديءَ مان چيائين ته ”جمال مان پنهنجو پاڻ کان ڊڄي ويو آهيان!“ پڇيومانس ”ٿيو ڇا“ چيائين ته ”صبوح کان رات تائين آفيس ۾ مٿاماري ڪري ٿڪجي ٽٽجي گهر آيس ته اڪيلي سر وسڪي کڻي پيتم. ڊڄي ويو آهيان ته مان ڇو ايڏو ڪمزور ٿيس جو وسڪي مون تي غالب پئجي وئي. دوستن سان گڏ ويهي پيئڻ ٻي ڳالهه آهي، هيءَ ٻي ڳالهه آهي!“ مون کيس آٿت ڏنو ۽ مبارڪ ڏني جو سندس ضمير جيئرو هو جنهن کيس اهو احساس ڏياريو. پڇتاءَ سان ماڻهو پاڪ ٿي وڃي ٿو ۽ بري عادت کان بچي وڃي ٿو. هڪڙا برائين جو آڌرڀاءُ ڪن ۽ ان لاءِ ڊاڙون هڻي ٻين کي ٻڌائن. اهڙن ماڻهن جي اهڙي عمل لاءِ علامه آءِ آءِ قاضي ”شرغاسق“ جو اصطلاح ڪَم آڻيندو هو. اياز قادري زور ڀرڻ باوجود ڪڏهن نه پيتو، کلي کلي ٽاري ڇڏيندو هو. شيخ اياز صاحب به پوين ڏهاڪو سالن کان پيئڻ، ذري گهٽ ڇڏي ڏنو آهي. مونکي ٻاويهه سال ٿيا آهن جو نماز پڙهڻ شروع ڪئي اٿم ۽ پيئڻ ڇڏي ڏنو اٿم، جيتوڻيڪ ڊاڪٽر چوي ٿو ته ”روزانو سمهڻ کان اڳ هڪ اڌ پيگ پيئندو ڪر!“
دل جو پراڻو مريض آهيان. پهريون دل ڏنڀ (انفارڪشن) پهرين جون 1967ع تي ٿيم. سڀني ڊاڪٽرن چيو ته ”ڏهه سال جيئرو رهندين!“ يعني مون کي 1977ع تائين مرڻ کپندو هو پر 1987ع به ويو ته 1997ع به پـٺتي ڇڏي آيو آهيان. هاڻي ته آس ٿي پئي اٿم ته شايد سن 2000ع جو سج ڏسي سگهان پر آغا احد جان ڪُنڊليءَ ۾ لکي ڏنو اٿم ته 1998ـ 1999ع ۾ سخت خطرو (ويري ڊينجرس) آهي. دل جي ماهر ڊاڪٽر اظهر فاروقيءَ کان هر مهيني ٻئي چڪاس ڪرائيندو آهيان. چڪاس ڪري چوندو آهي ته ”معجزا ٿيندا آهن.“ جيڪڏهن هيڏو وڏو ڊاڪٽر ائين چوي ته ڇو ڪين مڃجي. مان ته مڃان ٿو. روز پيا معجزا ٿين پر ڪو ئي ڪور چشم اکيون ٻوٽي ڇڏي ته ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ مان ڪاني ڪرامت جو قائل نه آهيان پر سوال ته ڪَرَ کنيون بيـٺا آهن. جواب گهرن ٿا.
شيخ اياز صاحب متعلق پئي لکيم. شيخ صاحب ايڏو وڏو شاعر، لاثاني نثر نويس، اسڪالر ۽ عالم آهي جو مون ۾ اها لياقت ئي ڪانهي جو سندس لاءِ ڪجهه لکي سگهان. مان رڳو واقعا ٿو لکان. ان ڪري ئي ڪتاب جو نالو”ڪٿا“ رکيو اٿم. هيءَ آتم ڪهاڻي ناهي. آتم ڪهاڻي لکڻ وڏو فن آهي جنهن لاءِ وڏي علم، ڄاڻ ۽ هر مسئلي ۽ واقعي جي ايماندارانه ۽ عالمانه ڇنڊڇاڻ ڪرڻي پوي ٿي. ان لاءِ روسو، گورڪي ۽ گانڌي جهڙا وڏا ماڻهو گهرجن.
مونکي سکر ۾ رهڻ لاءِ گهر ڪونه هئو. ان لاءِ مان شيخ صاحب ڏي نه ويس، الائي ڇو، يا ته کيس تڪليف ۾ وجهڻ نه چاهيم، يا اهڙي اميد نه هئم يا ساڻس حجت نه ڪيم. انهيءَ مان پتو پوي ٿو ته شيخ صاحب جي شخصيت اهڙي هئي جو هروڀرو نه ڪنهن سان ويجهو هوندو هو ۽ نه ڪوئي حجت ڪري وٽس وڃي سگهندو هو. اها به هڪ سگهاري ڪردار جي نشاني آهي. مان ويس ته سيد شمس الدين شاهه وٽ جو سينئر وڪيل، وضعدار ۽ ڀلو ماڻهو هئو. سندس آفيس سيشن ڪورٽ واري رستي تي هئي. شاهه صاحب کڻي مانيءَ جي دعوت ڏني. انڪار نه ڪري سگهيس. سندس گهر جي اوطاق واري ڪمري ۾ هن ۽ مون گڏجي ويهي ماني کاڌي. ٽيون ڪو به نه هئو. شاهه صاحب ڪو تازو هرمن هيس جو لکيل ڪتاب ’سڌارٿ‘Sadhartha پڙهيو هو ۽ ٻڌمت جو ڪافي مطالعو ڪيو هئائين. سڄو وقت مونکي ٻڌ مت جي سچائيءَ تي ليڪچر ڏيندو رهيو ۽ ايترا ته ساراهه جا ڍڪ ڀريائين جو مونکي لڳو ته شايد ٻڌڌرم اختيار ڪرڻ وارو آهي. حيرت لڳم ته پراڻو خاڪسار، غلبه اسلام جو سپاهي، سيد سڳورو سو ڪيئن ايڏو ڦرڪو ڦريو آهيس. پر انهيءَ ۾ حيرت جي ڪا ڳالهه ڪانه هئي. خاڪسار تحريڪ جا سڀ ڪارڪن، جيئن ته صالح طبيعت جا ۽ مخلص ماڻهو هئا انهيءَ ڪري هو هميشھ چڱائي جي تلاش ۾ رهيا.
خاڪسار تحريڪ جي ٽٽڻ کانپوءِ ڪو به خاڪسار ڪنهن مفاد پرست جماعت ۾ ڪونه ويو. گهڻو ڪري ڪو هاري پارٽي ۾ ويو، ڪو مزدور پارٽي ۾ ۽ ڪوئي سوشلسٽ تحريڪ ۾. شاهه صاحب ٻڌمت، اهنسا ۽ نرواڻ ۾ نجات ڳولهي ورتي ۽ ڪناري ڪش ٿي ويو. مون کيس پنهنجو مسئلو ٻڌايو ته سوچي سمجهي چيائين ته ”سندس آفيس مٿان هڪ شانائتي زميندار علي نواز خان گهوٽي جي اوطاق آهي جا خالي پئي هوندي آهي، سڀاڻي اچي ڏسجان، پوءِ ڳالهائينداسون!“ ٻئي ڏينهن جاءِ ڏيکاريائين ته عاليشان صاف سٺي، ٽائيلن لڳل ڪشادي کليل ۽ هوادار جاءِ هئي. ڪورٽ جي به ڀرسان هئي سو مونکي ڳالهه وڻي! پر شاهه صاحب خبردار ڪيو ته ”علي نواز خان گهوٽو ايندو آهي ته ساڻس ٽيهه چاليهه ماڻهو هوندا آهن، ان ڪري ڏکيو ٿيندين.“
مان ماٺڙي ڪري هنڌ بسترو ۽ بئگڙي کڻي وڃي اتي رهيس. مهينو کن ته آرام سان گذريو. هڪ ڏينهن شام جو ڏسان ته اوطاق ۾ خلق خدا جي ويٺي آهي. نه منهنجي کٽ لڀي، نه بسترو، نه بئگ. علي نواز خان سان وڃي خوش خير عافيت ڪيم. اها رات گذاري ٻئي ڏينهن ٽپڙ کڻي اچي گهر لاڙڪاڻي نڪتس ۽ بيماريءَ جو سرٽيفڪيٽ وٺي ٽن مهينن جي موڪل لاءِ هاءِ ڪورٽ کي لکي موڪليم. سکر ۾ چار مهينا کن رهندي شيخ اياز صاحب سان ڪا هڪ ٻه مختصر ملاقات ٿي. نه هو منهنجي وڌيڪ ويجهو آيو نه مان. انهيءَ مان مطلب اهو ٿو نڪري ته اسان ۾ ڪا ويجهڙائي واري دوستي ڪانه هئي؛ يا ته ٻنهي جو اٿڻ ويهڻ مختلف هو. پر اهو به نتيجو ڪڍي ٿو سگهجي ته حقيقت ۾ اسان جون طبيعتون هڪجهڙيون هيون. دنيا جي شورغل کان پري، پنهنجي دنيا ۾ مگن. اجائي کشٽ کان به ڏور ته دنياوي چک مک ۽ ڏيک ويک کان به ڏور. سڀ ڪنهن سان گڏ ۽ ڪنهن سان به نه. علامه المشرقي اسان کي چوندو هو ته ”باهمه ٿيو ۽ بي همه.“ ساڳي ڳالهه ته هر ڪنهن سان ڏک سک ۾ ساٿ نباهيو، پر ڪنهن هڪ جي مفاد ۾ نه ڦاسو. اهو مقام حاصل ڪرڻ ڪو مذاق ناهي. پر شيخ صاحب اهو مقام بنان محنت جي، طبيعت جي صلاحيت سان حاصل ڪري ورتو هو. اهو ملڪو شيخ اياز کي ڪو ٻالجتيءَ ۾ ئي حاصل ٿي ويو هو، يا سُتيءَ ۾ هئس.
مون ٽي مهينا موڪل ڇا ورتي، ٻارهن مهينا گهر ويٺو هئس. هاءِ ڪورٽ ۾ اهڙي اوندهه جو منهنجو پوسٽنگ آرڊر ئي نه ڪڍن. درخواستون ڪري ڪري ٿڪجي پيس. اهو ون يونٽ جو ڪرشمو هو يا مسٽر اشهد علي رجسٽرار هاءِ ڪورٽ جي قابليت، سو چئي نٿو سگهجي. پگهارون به ڪونه ٿي مليون، وڪالت جو ڌنڌو به بند. هڪڙو فائدو ٿيو ۽ وڏو فائدو، ته انهيءَ واندڪائيءَ جي دور ۾ مون چار پنج ڪهاڻيون لکي وڌيون جي هنڌ، سنڌ بلڪ ٻين ملڪن ۾ به تمام گهڻو پسند ڪيون ويون. اهي هيون. پيراڻي، منهن ڪارو، مهرباني، ڪارو پاڻي، ممڙي (جنهن کي عنوان ڏنائون شاهه جو ڦر) ۽ پشو پاشا، پڻ ڪيترن دوستن سان ويجهڙائپ به پيدا ٿي، مثلاََ مولوي نذير حسين جتوئي، حيدربخش جتوئي، ڪامريڊ عبدالقادر کوکر، تاج محمد ابڙو، ڊاڪٽر اعزاز نذير، ڪامريڊ امام علي نازش جو پائيپ ڇڪيندو هو انڪري نالو ئي پئجي ويس ڪامريڊ سلفي، حسن ناصر، ميجر اسحاق ۽ ٻيا ڪيترا. ڪامريڊ قادر بخش نظاماڻي به اتي مونسان ملڻ آيو، جيتوڻيڪ اڳ به ملاقاتون ٿي�