ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

� هيون ۽ منهنجي ڪهاڻي ”پيراڻي“ پنهنجي اخبار ۾ ڇاپڻ لاءِ مونکان وٺي ويو. رسول بخش پليجو به لاڙڪاڻي ۾ منهنجي گهر اچي مليو ۽ منهنجي اڻ ڇپيل ڪهاڻي پشو پاشا پڙهي ڏاڍي ساراهه ڪيائين.
ون يونٽ ٿيڻ ڪري، سيڪريٽريٽ جا سڀ معاملا لاهور ۾ فيصل ٿينداهئا. عبدالقادر ابڙو لاهور سيڪريٽريٽ ۾ هو تنهن کي خط لکي سمورو معاملو سمجهايم. ان جي ڪوشش سان وڃي نبيرو ٿيو ۽ منهنجو آرڊر شڪارپور ٿيو، سب جج ۽ ايڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ. شهر ۾ ائني بيسنت لائبرري سامهون منهنجي ڪورٽ هئي. رهڻ جي جاءِ هئي شاهي باغ روڊ، نيڀن پور ۾ هڪ ڇڏي ويل هندو سيٺ جو هيڏو سارو بنگلو، شڪارپور ۾ ٽي جج ٻيا به هئا هڪ سيد حيدرشاهه، ٻيو لاڙڪاڻي جو چوڌري حليم جو موهن جي دڙي جي سنڀاليندڙ مسٽر چوڌريءَ جو پٽ هئو. انهي واقفيت ڪري مان ٻه ٽي ڏينهن سندس مهمان ٿي رهيس پوءِ امڙ جي اجازت سان زال ۽ ٽي ننڍڙا ٻار وٺي اچي نيڀن پور ۾ رهيس. اهي 1956ع جي گرميءَ جا ڏينهن هئا. ٽي سال اتي اطمينان سان رهيس. اهي احوال پوءِ ڪبا پر شيخ اياز صاحب جو ذڪر ڪرڻو هو. انهن ٽن سالن ۾ شيخ صاحب سان ڪا هڪ ٻه ملاقات رسمي طرح ڪورٽ ۾ ٿي. شيخ صاحب گهڻو ڪري هيـٺين ڪورٽن جا ڪيس نه کڻندو هو جو وٽس سيشن ڪورٽ جو ڪم ڪافي هو.
صرف هڪڙو دفعو رات جو اٺين بجي مهل ڪن دوستن سان منهنجي گهر محض ملڻ خاطر آيو. اتفاق سان ان ڏينهن مون وٽ ادا شمس هڪ دوست سان گڏ آيو هو ۽ وسڪيءَ جو دؤر پي هليو. شيخ صاحب وسڪي نه پيتي جيتوڻيڪ ادا شمس گهڻو زور ڀريس، ان مان معلوم ٿيو ته شيخ صاحب وسڪيءَ جو مداح ۽ شوقين ڪونه هئو. البت مخصوص دوستن سان خاص موقعن تي خوشيءَ سان شامل ٿيندو هو. مان هر مهيني ڪنهن نه ڪنهن ميٽنگ تي سکر ويندو هئس پر ويندو هئس شمس الدين صديقي سب جج وٽ جو مثالي ايماندار ۽ قربائتو ماڻهو هئو. الله حياتي ڏئيس، اڄڪلهه رٽائر ٿيڻ کانپوءِ دهشت گرد ڪورٽ جو جج آهي پر حڪمرانن کي ڪونه ٿو وڻي جو سندن چوڻ موجب عمل نٿو ڪري. ڄاڻ نوڪريءَ مان ڪڍنس. اجهو اخبار ۾ احوال آيو آهي ته صديقي صاحب استعيفا ڏئي ڇڏي، سو سکر ۾ نه مان شيخ صاحب ڏي ويندو هئس نه هو مون وٽ شڪارپور ۾ ايندو هو.
شڪارپور مان منهنجي بدلي خيرپور ميرس ٿي ۽ اتي ٽي سال رهيس پر شيخ صاحب سان اتفاقي ۽ سرسري ملاقاتون ٿيندون هيون، مان، غوث علي شاهه، هادي بخش لاڙڪ ۽ قائم علي شاهه گڏجي موڪل واري ڏينهن سکر ويندا هئاسون ته بئراج ڪالونيءَ ۾ مسٽر عطا محمد سومرو جو خيرپوري هو ۽ آبپاشي کاتي ۾ انجنيئر هئو ۽ تمام ڀلو ۽ پيارو ماڻهو هو، ان وٽ سڄو ڏينهن گذاري موٽي ايندا هئاسون. خيرپوري ماڻهو محبتي، ميراڻي ڪلچر وارا، تن جون ٻه نمايان خصوصيتون هيون. هڪ طعام ٻيو موسيقي! خيرپور ۾ سٺا ميراڻا بورچي هئا ۽ موسيقي ته مير علي نواز خان جي ڏينهن ۾ تمام مقبوليت حاصل ڪئي. سومرو صاحب سٺو طعام کارائيندو ۽ سٺو راڳ ٻڌرائيندو هو. وٽس رڪارڊن جو ڏاڍو سٺو ذخيرو هو. ٽيپ ڪئسيٽ اڃا ايڏو عام نه ٿيا هئا، ڏينهن جو يارهين بجي کان شام جو پنجين ڇهين بجي تائين وٽس گذاري، منهن اونداهي اچي گهر ڀيڙو ٿيندا هئاسون، (مڄو) مڙس محبوب کيمٽيو به ساڻ هوندو هو سو ساڻس چرچا گهٻا ڪري جلدي موٽندا هئاسون. اهڙي موقعن تي به مان شيخ صاحب ڏي ڪونه ويندو هئس جيتوڻيڪ گاڏي هڪي حاضر هوندي هئي، محض انهيءَ ڪري ته شيخ صاحب جو وقت تمام قيمتي هو ۽ هو اجائي گپ شپ ڪانه ڪندو هو، نڪي پسند ڪندو هو، مان سندس تمام گهڻي عزت ڪندو هوس ۽ هن کي به مون لاءِ ڪافي عزت هئي. انهيءَ کان وڌيڪ ڇا گهرجي. تقاضائون ۽ توقعات گهٽ رکجن ته تمام سٺو ٿو ٿئي ۽ تعلقات پروان چڙهن ٿا.
شڪارپور ۾ هڪ پڪي عمر جي مائي لالان اچي منهنجي نوڪرياڻيءَ طور پناهه ورتي. کيس سندس مڙس سخت مارڪٽ ڪندو هئو. ان ڪري ڀڄي اچي نياڻي وٽ پناهه ورتائين جو دڪاندار هئو. طلاق جو ڪيس داخل ڪيائين ته کيس به ۽ سندس ناٺيءَ کي به قتل جون ڌمڪيون مليون، انهيءَ ڪري مون وٽ نوڪرياڻي ٿي، ٻنهي پاڻ کي محفوظ ڪيو. سندس ڪيس مون شڪارپور جي هڪ وڪيل کي ڏنو. جج هئو سيد عبدالرحمان شاهه (هاڻ جسٽس) جو نهايت نيڪ، خدا ترس ۽ ايماندار ماڻهو هو. ان بنا سفارش جي مائيءَ کي طلاق وٺرائي ڏني. پر سندس مڙس سيشن ڪورٽ سکر ۾ اپيل داخل ڪئي. مون اهو ڪيس شيخ صاحب کي نه، بلڪ مسٽر سمندر خان پٺاڻ ائڊووڪيٽ کي ڏنو، جو جهوناڳڙهه ۾ مونسان گڏ پڙهيو ۽ هاسٽل جي هڪ ئي ڪمري ۾ سمندر خان، مان، عبدالوهاب شيخ، قادر بخش لاڙڪ ۽ حسين علي ارباب رهندا هئاسون. سڀئي محترم حفيظ قريشيءَ جي اثر هيٺ پڪا خاڪسار هئاسون. محمد عرس ٻرڙو ۽ محمد الياس ابڙو، خاڪسارن ۽ خاڪسار تحريڪ جا سخت مخالف هئا ۽ ان موضوع تي بحث ڪرڻ لاءِ به تيار نه هئا.
سمندر خان پٺاڻ ۽ قادر بخش لاڙڪ سڌومختيار ڪار ڀرتي ٿيا. اها تنهن زماني ۾ توڙي هاڻي به وڏي ڳالهه آهي. پر سمندر خان اهڙو نج سون هئو جو کيس نوڪري نه آئڙي ۽ نوڪري ڇڏي اچي سکر ۾ وڪالت شروع ڪيائين. ڏاڍو کرو ۽ محنتي ماڻهو هو. ساڻس گڏ ڀرتي ٿيل مير شهداد ٽالپر ۽ قادربخش لاڙڪ ڊپٽي ڪمشنر ٿيا پر افسوس عين جوانيءَ ۾ گذاري ويا. سمندر خان پٺاڻ به جلد پوءِ گذاري ويو. الائي ڪهڙي نظر لڳي ٽنهي کي جو سنڌ جا هي ٽيئي بااخلاق موتي داڻا ننڍي ئي گذاري ويا! سو، مائي لالان جو ڪيس، حجت ڪري شيخ صاحب کي نه ڏئي سگهيس ڇو ته هو به سمندر خان وانگر مونکان في ڪونه وٺي ها. اپيل هلندي، منهنجي بدلي خيرپور ميرس ٿي وئي ته ڊپ جي ماري مائي لالان به اسان سان خيرپور هلي آئي. مونکي ان وقت چار ننڍڙا ٻارڙا هئا ۽ منهنجي گهرواريءَ کي نوڪرياڻيءَ جي سخت ضرورت هئي. پڇاڙي تائين مائي لالان جا ڏنل سک ياد ڪندي هئي.
اوچتو پاڪستان جو پهريون مارشل لا لڳي ويو. سڄي ملڪ ۾ خوف ۽ دهشت جو دؤر دورو هئو. ڪنهن جي عزت سلامت نه هئي. احمد ميان سومرو جيڪب آباد مان گرفتار ڪري خيرپور آندو ويو محض انهيءَ ڪري ته وٽانس اڍائي سير يا پنج سير کنڊ ”ذخيرو“ ٿيل لڌي وئي هئي. مهرن جي سردار عبدالرسول مهر کي به هروڀرو ڏهڪاءَ پکيڙڻ لاءِ گرفتار ڪيو ويو. عمرڪوٽ جي سيد دامن علي شاهه کي گرفتار ڪري عقوبتون ڏئي بيڏوهي سمجهي ڇڏيو ويو. هڪ ڏينهن هو اوطاق مان نڪري ڪار ۾ چڙهي ڪيڏانهن وڃڻ وارو هو ته سامهون هڪ خاڪي رنگ جي جيپ ايندي ڏٺائين. سمجهائين ته فوجي آهن. ويچاري سان اهڙيون ڪي تعديون ٿيل هيون، جو موٽي اوطاق ۾ وڃي پاڻ کي پستول هڻي ماري ڇڏيائين. اندازو ڪيو ته هن سا