ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

يو ۽ کيس ڏيکاريم. پڙهي چيائين،”ڪونه هلندو. لفظ وردي ڪڍي ڇڏ! ’وردي‘ ۽ ’عزرائيل‘، سچ پچ عزرائيل اچي ڪڙڪندو.“ مون اهو لفظ ڪونه ڪڍيو. احمد نديم قاسميءَ کي ڏيکاريم جو هن ان ڪانفرنس ۾ جوشيلي تقرير ڪئي هئي. پر منهن کڻي ڀيلو ڪيائين. شابس هجي يوسف شاهين کي جو کليل مجموعي ۾ گهري ورتائين ۽ ڇپي به ڇڏيائين. وري جڏهن حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي فسادن جي رد عمل ۾ لاڙڪاڻي ۾ بيگناهه مهاجر قتل ڪيا ويا ته مون ان جي زوردار مذمت ڪئي ۽ ان موضوع تي هڪ ڪهاڻي ”ماءُ جي جهولي“ به لکي ڇپائي ڇڏي. ڪن پنهنجن، فون تي گهٽ وڌ به ڳالهايو ۽ دڙڪا به ڏنا. سچ، جيڪڏهن ماڻهن جي مزاج خلاف آهي، ته پوءِ نڪو مانُ مرتبو ملي ٿو، نه شهرت. پوءِ حليم بروهيءَ وانگر چريو! چريو! چوندس. انهيءَ ميدان ۾ اياز، امر جليل ۽ نورالهديٰ شاهه نسنگ نروار بيٺا آهن. امداد حسينيءَ جي به هڪ سٽ سڀن تي حاوي آهي، جڏهن حيدربخش جتوئي جي موت تي چيائين ته:
نه تيل باقي، نه رات باقي!
مونکي انهيءَ هڪ سٽ مان ٽئگور جي خوشبو اچي ٿي. حيدربخش جتوئي به اياز جيان اڏول ۽ معصوم ماڻهو هئو. آگسٽ 1965ع ۾ مان ٽنڊوالهيار مان بدلي ٿي حيدرآباد آيس. رهڻ لاءِ گهر هجيم ڪونه. لک شابس هجي منهنجي وڏي ڀيڻ کي جنهن پنهنجو نئون نڪور هزار والن تي ٺهيل عاليشان بنگلو لطيف آباد نمبر 6 ۾ بنان مسواڙ رهڻ لاءِ ڏنم. مان جتي رهندو هئس، اتي جا نوڪر پٽيوالا، ڪلارڪ ۽ واقفڪار منهنجا مستقل مهربان ٿي ويندا ها. ٽنڊي الهيار جي بنگلي جو چوڪيدار ته پنهنجي نوجوان نياڻي، نالي سياڻي، سان گڏجي آيو ۽ نياڻي منهنجي گهر واريءَ کي نوڪرياڻي ڪري ڏئي ويو.انهيءَ جو بنگلو باغ ۽ گل ڏٺا ته چيلهه تي هٿ رکي چيائين،”بهشت هي ٻيا ڪيا“ سرائڪي ڳالهائيندو هو. منهنجي گهر واريءَ جي به مقناطيسي شخصيت هئي. نوڪر نوڪرياڻيون ڄڻ سندس مُلهه ڳڌا ٻانها ٿي ويندا هئا. ڪراچي جهڙي شهر ۾ جتي نوڪرن جو وڏو مان آهي، اتي به نوڪر ور ور ڪري موٽي ايندا آهن ۽ چوندا آهن ”امان سان ملڻ آيا آهيون.“
ائين سکر، ساهتي، ميرپورخاص توڙي ٻين پاسن جا، ان وقت جا ڇوڪرا ۽ هاڻ جوان. ماءُ پيءُ واري شفقت ڳولهيندي پڇائون ڪري اچي پهچندا آهن. کين ڪراچيءَ جهڙي شهر ۾ اجهو ۽ ٽي وقت جي ماني ملي ويندي آهي. هڪ نوڪر اعجاز کي ته جوئا جي عادت هئي. پگهار ملندي ئي ٻه ٽي راتيون گم ٿي ويندو هو. سڄي پگهار هارائي پوءِ اچي چوندو هو ته کيسو ڪٽجي ويو. مان کيس مارون ڪڍندو هئس پر هو در نه ڇڏيندو هو. نيٺ مون کيس نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيو. پوءِ به ٽن چئن سالن کان پوءِ ماءُ سان ملڻ خاطر هليو آيو. جڏهن ٻڌائين ته گذاري وئي ته مٿي کي هٿ ڏئي روئي روئي، آسيس خاطر وڃي نوڪرن جي ڪوارٽر ۾ ويهي رهيو جتان منهنجو ٽيون نمبر پٽ منهنجي اجازت سان وٺي وڃي پاڻ وٽ بورچي ڪري بيهاريو. راڻيپور جو در محمد ٻچڙو ۽ سرحد جو جميل پٺاڻ جي هاڻ ڏاڙهيءَ سان ٿي ويا آهن سي سندس موت کان پوءِ به مهيني ٻئي پيا ايندا آهن ۽ گهر ڀاتين سان ملي هليا ويندا آهن.
ٻه ٻيا مهاجر نوڪر هوندا هئا سليم ۽ حنيف سي ته سالن جا سال چاليهه رپيا پگهار تي اسان وٽ گهر ڀاتين جيان رهيا. مرحومه سندن غلطين کي نظرانداز ڪندي هئي، بلڪ مون کان به لڪائيندي هئي. نيٺ ته غريب نوڪر هئا ڪانه ڪا شيءِ يا پئسي تي هٿ صاف ڪري ويندا هئا پر مونکي خبر نه پوندي هئي. البت کين چوندي هئي ته ”بيهو! صاحب اچي ته کيس ٻڌايان ٿي ته موچڙا هيڻوَ!“ اهڙو دڙڪو پنهنجي اولاد کي به ڏيندي هئي، سو نوڪر به سمجهي ويا هئا ته امان بچائي ويندي ۽ هو بي اونا ٿي ويندا هئا. البت هڪ دفعي سليم ۽ حنيف، آيل مهمانن جي چوري ڪئي، تڏهن مونکي چيائين ته ”هاڻ نه ڇڏجون!“
پوءِ به مونکي يقين آهي ته هو امان! امان! ڪري سندس پير پڪڙين ها ته سندن بچاءَ ۾ وڪيل ٿي بيهي ها. مرحومه جون ڳالهيون ڪهڙيون ڪري ڪهڙيون ڪجن. مان ته ٺهيو پر سندس ساهراڻي خاندان وارا اڃا تائين سندس ساراهه مان ڍاپن ئي نه ٿا. چوندا آهن ته ’نڻان ۽ ڏيرياڻي، توڙ جي ويرياڻي!‘ پر هتي قصو الٽو آهي. ٻي پيڙهي يعني منهنجيون ڀاڻيجيون ۽ ڀائيٽيون به چونديون اچن ته ”مامي (يا چاچيءَ) کانپوءِ اها خوشبو ئي ڪانه ٿي اچي!“ ڇا سندس ملڻي (کيڪار) ڇا سندس قرب ڇا سندس اڪرنجهه (اڪير). مٿس لکڻ ويهجي ته الڳ ڪتاب ٿي وڃي. مهمان ايندو هو ته سندس اکين ۾ خوشيءَ جي چمڪ اچي ويندي هئي. شام جو منهنجا دوست مونسان ملڻ ايندا هئا ته بنان پڇڻ جي ماني تيار ڪري ڇڏيندي هئي ۽ در کڙڪائي مونکي اندر سڏائي چوندي هئي ته ”ماني تيار آهي، مهمانن کي ائين نه ڇڏجو!“ ماني وري ڪهڙي، جيڪو غريباڻي گهر ۾ موجود هوندو هو، هڪڙو ٻوڙ، گهڻو ڪري قيمي جو ۽ چانورن جي اٽي جي ماني. بس. جيڪو کاڌو پيار ۽ شوق سان ٺاهجي ٿو، ان ۾ قدرتاََ ذائقو به اچي وڃي ٿو.
مرحوم شفيع محمد آخوند سيشن جج سانگهڙ، هر ڇنڇر تي گهر پهچي، وهنجي سهنجي مون وٽ هليو ايندو هو. ٻه چار دوست ٻيا به اچي نڪرندا هئا. سالن کان پوءِ شفيع محمد آخوند سان ڪراچيءَ ۾ ملاقات ٿيندي هئي ته چوندو هو ته ”جمال، تنهنجي گهر جي چانورن جي ماني ۽ قيمو وسري ئي نٿو!“ شيخ سعدي رحمتھ الله عليھ فرمايو آهي ته
”هر ڪجا بود چشمھء شيرين، مرغ، مُورو مگس گرد آيند“. يعني جتي به مٺي پاڻيءَ جو چشمو هوندو اتي پکي، ماڪوڙا ۽ ماکيءَ جون مکيون، پوپٽ ۽ ٻيا حشرات عالم اچي گڏ ٿيندا. هڪ رات حد جي ايس ايڇ او فون ڪري چيو ته ”صاحب آپ ڪي گهر روزانه رات ڪو گاڙيان کڙي هوتي هين.“ مون به پڄرندي چيو مانس ته ”هائو ڀائي سمگلنگ جو ڪاروبار ٿو ٿئي. تون هاڻي جو هاڻي اچي ڇاپو هڻي گرفتاريون ڪر!“ چپ ٿي ويو. ڀلا هٿ صاف هجن ته ڀؤ ڪهڙو. ضمير جي صفائي، ازخود ٻل اتپن ڪري ٿي، جو عجيب طاقت ۽ رعب رکي ٿو. اياز جو به ضمير ۽ ذهن صاف آهي، تنهن ڪري منجهس مخالفت سهڻ جو بي حساب ٻل آهي.
سنڌ ۽ سنڌيت لاءِ به اول اول نعرو هڻندڙ شيخ اياز هئو. 1955ع ۾ مان جڏهن سکر مان ڊگهي موڪل وٺي لاڙڪاڻي ۾ اچي رهيس ته مون وٽ مرحوم حفيظ شيخ ڪراچيءَ مان اچي مهمان ٿيو. ٽي چار ڏينهن رهيو. سيمابي طبيعت جو ماڻهو هو، سو سڄو ڏينهن بنا ڪم ڪار جي ڏاڍو مصروف رهندو هو. سندس گهڻو رابطو مئڊم زينت چنا سان ٽيليفون تي ادبي ڪچهري ڪندي گذرندو هو جا ان وقت ۾ جناب عبدالله چنا سان ڊي سي هائوس ۾ رهندي هئي. هڪ ڏينهن اوچتو چيائين ته ”سکر اياز ڏي ٿو وڃان، رسالي لاءِ ڪا نئين شيءِ وٺي اچانس!“ اياز سان پراڻي ياري هئس ۽ سندس رازدان هو. رات جو دير سان موٽي آيو ۽ چيائين ته ”اياز وٽان ناياب موتي وٺي آيو آهيان!“ چيومانس ”ڏيکار!“ ته مون تي وڏو ٿورو جتائيندي، چوٿاڙ پني تي اياز جو هٿ اکر لکيل نظم ڏنائين جو بعد ۾ سنڌ جي ٻچي ٻ�