ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

و چوان. اها راءِ هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ جي معزز جج صاحبان جي طئه شده فتويٰ آهي.
هاڻي اچي ٿي موچڙن کائڻ واري ڳالهه، پر چئبي ضرور! هاڻي پيريءَ ۾ اڇي ڏاڙهيءَ ۾ مونکي ڪهڙي پرواهه. اڳيئي دل جو پراڻو مريض آهيان. ڪجهه ڪندا ته هڪ ڏينهن ۾ ٺڪاءُ ڏئي مري پوندس. ٻڏيءَ جا ٻيڻا. باقي پونئين سان الائي ڇا ڪندا. پونئيرن ۾ رڳو منهنجي آل اولاد ته ڪونهي، سڄي سنڌ آهي سڄو پاڪستان آهي ۽ پڻ هند به آهي. سو ڳالهه ڪبي ضرور.
ڳالهه اها آهي ته هاڻ به تاريخ ۾ پنجاهه سال پوئتي وڃي، ڪئبنيٽ مشن پلان، قائداعظم ۽ مسلم ليگ جي قبول ڪيل پلان تي عمل ڪري، پاڪستان، بنگلاديش ۽ هندوستان جي ڪانفيڊريشن ٺاهجي ۽ صوبن کي صوبائي خودمختياري ڏئي آزاد ڇڏجي ته ڪهڙي به علائقائي فيڊريشن ۾ شامل ٿين. مان ڪو هي ڪؤڙو ڍُڪ زوريءَ ڪنهن جي ڪاڪڙي ۾ ڪونه ٿو اوتيان، ڀلي مٿاميڙ ڪري سڀئي گڏجي سڏجي ويهن، نفعا نقصان جاچين، ڇنڊ ڇاڻ ڪن، ترميمون آڻين ۽ پوءِ ٿڌي دل ۽ دماغ سان فيصلو ڪن. ڪانه ڪا چڱائي جي واٽ نڪري پوندي.
سرِدست مٿاڇريون، چڱايون جيڪي ڏسجن پيون سي آهن:
1. دنيا ۾ وڏي ۾ وڏي مسلم مملڪت وجود ۾ اچي ويندي. ٻارهن ڪروڙو پاڪستاني مسلمان، پندرهن ڪروڙو بنگلاديشي مسلمان ۽ اهڙا پندرهن ويهه ڪروڙ هندوستاني مسلمان، گڏجي سڏجي چاليهه پنجاهه ڪروڙ مسلمانن جو وڏي ۾ وڏو ميڙ ٺهي پوندو.
2. انهن جو هندستاني سياست ۾ ڪيڏو اثر رسوخ هوندو سو به سمجهي سگهجي ٿو.
3. جنگي جنون ۽ لڙايون هميشه لاءِ ختم ٿي ويندا.
4. ڪشمير جهڙو اڻانگو مسئلو، هڪ ڏينهن ۾ حل ٿي ويندو.
5. ڌار ٿيل ڪٽنب ۽ مٽ مائٽ آسانيءَ سان ملي سگهندا.
6. صوبائي ۽ فرقيوارانه نفرتون ختم ٿي وينديون.
7. متحده پنجاب ۽ متحده بنگال جو ديرينه خواب پورو ٿي ويندو.
8. جهونا ڳڙهه جو مسئلو به ختم ٿي ويندو.
9. قابل شاگرد جن کي پنهنجي قابليت تي ناز آهي تن کي قابليت آزمائڻ لاءِ وڏو وسيع ميدان ملي ويندو ۽ احساس محرومي ختم ٿي ويندو.
10. اهي طبقا جن جي هڪ هٽي قائم آهي، مثلاََ صنعتڪار، فوج، ڪامورا شاهي، ذخيره اندوز، وڏا زميندار ۽ سردار، تن جي گرفت به ڪجهه ڍلي يا ڪمزور ٿي ويندي ۽ شايد اهي طبقا انهيءَ اسڪيم (رٿا) جي مخالفت به ڪن.
جيئن مٿي مون انهيءَ رٿا يا جوڙجڪ جا مثبت پهلو يا فائدا لکيا آهن، تيئن ان جي نقصانڪار اثرات ۽ انديشن جي به فهرست ٺاهجي ۽ بحث مباحثا ڪري، ترميمون آڻي ڪا سهڻي عمل جوڳي راهه ڳولهجي ته واٽون ويهه نڪري پونديون.
شيخ اياز جي ڳالهه ڪندي مان هيڏي ساري سياسي گفتگو ڪري ويس. چوڻ جو مطلب اهو هئو ته مون ٿوري ۾ جڏهن شيخ صاحب سان اها ڳالهه ڪئي ته مون سندس اکين جي چمڪ ۽ هلڪي مرڪ جهٽي ورتي. هو گهٽ ڳالهائو ماڻهو آهي ۽ يڪدم فتوائون نه ڏيندو آهي. مان به گهٽ ڳالهائو، گهڙيءَ جي خاموشي کانپوءِ شيخ صاحب چيو ته ”جمال هن ننڍي کنڊ (متحده هندوستان) جي هزارين سالن جي تاريخ ۾ ڪڏهن به جاگرافي حدون مستقل نه رهيون آهن، سواءِ تڏهن جڏهن ڌارين، آرين جي آمد کان وٺي، ڏنڊي ۽ تلوار جي زور تي ائين نه ڪيو آهي. اشوڪ اعظم (اسوڪا) قتلام ۽ خونريزيون ڪندي وڃي ڪابل ۽ قنڌار فتح ڪيو پر انهيءَ شهنشاهيت به جٽاءُ ڪونه ڪيو ۽ ٽٽي ٽڪرا ٽڪرا ٿي وئي، جاگرافي حدون مقدس نه ٿينديون آهن، البت انهن کي مقدس سمجهيو ويندو آهي.“
هن ننڍي کنڊ جي قسمت ۾ ڪيئي تبديليون لکيل آهن. شيخ صاحب جي ان ڳوڙهي ڇيد ۾ مون پنهنجي ئي عمر ۾ هندوستان کي ٽڪرا ٿيندي ڏٺو. برما ۽ سري لنڪا ٽٽو ۽ هڪ حصو بنگلاديش ٿي ويو. سرحد بلوچستان ڪڏهن به دليئون پاڪستاني حاڪميت کي قبول نه ڪيو آهي. سنڌ ۾ به آنڌ مانڌ آهي. پنجاب، متحده پنجاب کي ساري رهيو آهي، انهن مسئلن جو حل ته ڳولهڻو ئي آهي. اٺ پکي وانگر اکيون بند ڪري ويهڻ سان ڇا هڙ حاصل ٿيندو. البت مفادپرست طبقا ننهن چوٽيءَ جو زور لائيندا ۽ هائيدوس مچائيندا. اهي طبقا آهن فوج، اعليٰ ڪامورا شاهي ۽ واپاري برادري، انهن وڏا جاوا ڪيا آهن. سرڪار مير علي احمد ٽالپر جڏهن ڊفينس منسٽر هئو ته مونکي چيائين ”سرڪار توهان ڪنهن جنرل صاحب جو رهائش گاهه ڏسو ته ڪنهن مغل شهنشاهه جي محلات کان گهٽ نه هوندو.“ فوجي جنرل، اعليٰ آفيسر ۽ ڪروڙپتي واپاري هاڻي درجنن ۾ نه سَون هزارن ۾ آهن. اڳي سڄي سنڌ لاءِ هوندو هو هڪ ڊي آءِ جي پوليس، هاڻي درجنن ۾ آهن. سڄي سنڌ لاءِ هڪ ڪمشنر هوندو هو هاڻي اڌ درجن آهن. وزير ۽ سيڪريٽري هوندا هئا ٽي يا چار هاڻي اهي به درجنن ۾ آهن. پيرزادي عبدالستار صاحب هڪ دفعي ڏهه وزير کنيان ته اخبارن لکيو ”وزيرن جي لوڌ“ . لوڌ ڇاکي چئبو آهي سو هرڪو پڙهيل، اڻ پڙهيل ڄاڻي ٿو.
اياز صاحب سان ٽنهي ملڪن جي ڪانفيڊريشن متعلق ڳالهه ٻولهه کانپوءِ مون تاثر اهو ورتو ته شيخ صاحب بلڪل سهمت هئو، ۽ خوش هئو. الحمد الله! اڃا زنده جاويد ويٺو آهي. ڀلي کانئس پڇي ڏسو ۽ راءِ وٺو. هو تمام خبردار ماڻهو آهي تنهن ڪري کُلي ڪونه ڳالهائيندو، حالانڪ مون ۾ مڪمل اعتماد اٿس ۽ نجي گهرو معاملا ڌيئن، پٽن جا به، مونسان ونڊيندو آهي ۽ صلاح مشورا وٺندو آهي. پٽن ۾ سڀ کان وڌيڪ خوش انيس مان آهي. سليم ۽ مونس تي فخر به ڪندوآهي ته ڪي معمولي رنجشون به اٿس. ائين ڪجهه ويجهن دوستن سان به رنجشون اٿس. جيتوڻيڪ دل درياهه اٿس ۽ ڏِک ڪونه ڏيندو آهي، پيار جو ڀنڊار آهي. ته به ڇاڪاڻ ته شاعر آهي ۽ نهايت نرم مزاج آهي تنهنڪري ننڍي ننڍي رنجش جا گهاءُ به مان سندس اندر ڏسي وٺندو آهيان ۽ کيس کلائڻ خاطر ٻڌائيندو آهيان ته سکر جي مشهور وڪيل، مسٽر جتوئي کي ڪيئن سندس پٽ مارون ڪڍندا آهن. اياز جو ڏکويل ڏيل ڏسي مونکي اڪثر سلطان باهو رحمتھ الله عليھ جي سٽ ياد ايندي آهي ته ”تاڙي مار اڏار نه باهو، اسين آپي اڏڻ هاري هُو“. سمجهه ۾ نٿو اچي ته اهڙن مٺڙن ماڻهن کي سندن ئي يار دوست ۽ مٽ مائٽ ڇو ٿا ڏک ڏين.
مان پاڻ 1963ع کان 1965ع تائين ٽنڊي الهيار ۾ سب جج رهيس. 1965ع واري لڙائيءَ جا رنگ اتي ڏٺم، ماڻهن ۾ جوش جذبو چوٽ تي هئو. هندوستان جا هوائي جهاز ڏينهن ڏٺي جو بيڌڙڪ اڏامندا حيدرآباد وٽان ٿي موٽندا هئا. تڏهن به رات جو بتي ٻارڻ تي بندش هئي. عام شهري ٻاهر نڪري گهٽين گهرن جو جائزو وٺندا هئا ته ڪٿي بتي ته ڪانه ٿي ٻري. هڪ ڏينهن هڪ مهاجر کي پوليس چالان ڪيو ته هندوستاني ايجنٽ آهي جو رات جو لال روشني ٻاري وسائي هندوستاني جهازن کي سگنل پي ڏنائين. ويچارو ڪو فوٽوگرافر هئو ۽ رات جو ڳاڙهي روشني ۾ فلم پسائي وري سفيد روشني ذريعي ڪاري فلم مان چٽو فوٽو ڇاپيندو هو. مان به شوقيه فوٽوگرافر رهيو آهيان ۽ گهر جي هڪ ننڍي ڪمري ۾ مان ۽ ڪمال منهنجو ڀاءُ ائين ڪندا هئاسون. ماڻهن کي جاسوس تي ڏاڍيون خارون هيون پر مون هڪ ڏينهن ۾ شاهد وٺي کيس ڇڏي ڏنو، اهو ماڻهو مونکي بعد ۾ ڏاڍو ڪم آ�