ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�و.
هڪڙو وڪيل هو سيد عشرت حسين. ڏاڍو شريف ماڻهو هو پر هميشھ ويڳاڻو ۽ پريشان لڳندو هو. مون اها ڳالهه تاڙي، هڪ ڏينهن کيس اڪيلو چئمبر ۾ سڏائي ويهاريو، صاف سڌو سوال ڪري سندس ويڳاڻپ ۽ پريشانيءَ جو سبب پڇيو ته ويتر پريشان ٿي ويو. چي ”جج ماجسٽريٽ سان ته ڳالهه ڪرڻي ناهي.“ ڏاڍي پيار ۽ نمرتا سان کيس آٿت ڏنم ۽ مدد جي آڇ ڪيم ۽ چيومانس ته ”مونکي ننڍو ڀاءُ ڪري سمجهي“. نيٺ سچي ڪيائين. چيائين ”جج صاحب منهنجو نياڻو آهي هندوستاني سو هر ٻئي ٽئين ڏينهن پوليس در تي بيٺي آهي ته ڪڍ هندوستانيءَ کي ٻاهر! .. پوءِ ته هن کي ڀڄائي ڪٿي لڪايون، مٿان منهنجي ٻارن جو روڄ راڙو الڳ. پوليس به سؤ ٻه سؤ وٺي موٽي وڃي ۽ وري مٿان اچي بيهن!“
مون چيس ته ”شاهه صاحب پوءِ ڇو ٿا لڪايوس، للڪاري پوليس کي چئو ته ڀلي گرفتار ڪريوس!“ صفا ششدر ٿي ويو. چي ”سائين واهه جو ٿو ڏس ڏين جو هٿ وٺي داماد کي گرفتار ڪرايان. سزا ته ضرور ايندس ۽ پاڪستان اينٽري ائڪٽ هيٺ پاڪستان مان ڪڍي بارڊر ٽپائي ايندس!“ مون چيو ”شاهه صاحب سزا ڏيڻ وارو به مان يا ڪو ٻيو. بارڊر ٽپائڻ جو حڪم ڪونه ڪندس ۽ سزا به ڪونه ڏيندس. هڪ وار ڪورٽ مان ٿي وڃي پوءِ آرام سان ويٺو هجي. ڪو هٿ ڪونه لائيندس!“ چيائين ته ”سٽيزن شپ لاءِ درخواست ڏني اٿائين پر اسلام آباد وارا نه منظور ٿا ڪن، نه ڪوئي جواب ٿا ڏين.“ اهڙي هئي سختي ان وقت. هاڻ ته گهر ويٺي پاڪستاني بڻجي پوءِ ٿا پاڪستان اچن.
شاهه صاحب منهنجي چوڻ تي عمل ڪيو ۽ داماد کي پوليس جي حوالي ڪيائين. مونکي اچي ٻڌايائين. مون سمجهايومانس ته ”سڀاڻي ئي ڏوهه جو قبولدار ٿئي پوءِ ڏس ته مان ڇا ٿو ڪيان!“ ٻئي ڏينهن پوليس هن کي پيش ڪيو ۽ هو ڏوهه جو قبولدار ٿيو. مون کيس ڪورٽ جي اٿڻ تائين سزا ۽ تمام ٿورو ڏنڊ وڌو ۽ لکيم ته ”پاڪستان ۾ نڪاح ٻڌي زال سان ملڻ تي ڪا ٽئڪس (ڍل) وصول نٿي ڪري سگهجي!“ پوءِ ته شاهه صاحب جي ۽ سندس نياڻيءَ جي پوليس مان جند ئي ڇٽي پئي. مون سندس پاڪستان مان نڪري وڃڻ جو مدو مقرر ڪيو. خانگيءَ طرح شاهه صاحب کي چيم ته ”ڀلي ڪورٽ آرڊر جي حڪم عدولي ڪري. جيڪڏهن پوليس وري گرفتار ڪيس ته وري به ساڳيو آرڊر پاس ٿيندو ۽ آرام سان زال ۽ ٻچن سان ويٺو هجي!“ ڪي سنڌي قوم پرست ڀلي اعتراض ڪن پر هي ته نجي انساني مسئلو آهي ۽ مان موقعي ملڻ تي وري وري ائين ڪندس.
ٽنڊوالهيار جا واقعا لکبا ته تمام گهڻا ٿي ويندا. حياتي ۽ صحت اجازت ڏني ته بعد ۾ لکبا. ٽنڊي الهيار ۾ منهنجو قيام ٻه سال رهيو. اهي ٻه سال شيخ صاحب سان ڪا ملاقات ڪانه ٿي. جي ٿي به، ته ياد ناهي.
سورهين آڪٽوبر 1965ع تي مون حيدرآباد ۾ سول جج ۽ ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ طور چارج ورتي. منهنجي ڪارڪردگي جي بنياد تي مون کي سيڪشن 30 (معنيٰ ست سال ٽيپ ڏيڻ) جا اختيار مليا ۽ پڻ فرسٽ ڪلاس سول جج جا اختيار جنهن جي معنيٰ ته ڀلي ڪروڙن جي دعويٰ هجي، توڙي گورنمينٽ جي خلاف ته به اها ٻڌي ۽ فتويٰ ڏئي سگهجي پئي. حيدرآباد ۾ قيام دوران جا مونکي وڏي ۾ وڏي ۽ بي بها حاصلات نصيب ٿي سا هئي سرڪار مير علي مدد خان جي مصاحبي جي سعادت. مون جيڪي ڪجهه مير صاحبن جي مصاحبي مان عملي طرح پرايو، سو نه ڪتابن مان، نه خاڪساري تحريڪ مان ۽ نه دوستن ۽ اعليٰ آفيسرن جي مهربانين سان.
حيدرآباد ۾ مان 1965ع کان وٺي 1969ع تائين ڀريا چار سال رهيس. اهو سنڌ ۽ سنڌين لاءِ تمام نازڪ ۽ هنگامي دؤر هو. هڪ ته جنرل ايوب جي مارشل لا، جنهن جا ڪجهه ڪلور مون مٿي لکيا آهن. مٿان وري ون يونٽ جو ڳٽ، هندوستان سان لڙائي، تاشقند ٺاهه، ڀٽي صاحب جي وزارت تان استعيفا ۽ سندس بي مثال عوامي جدوجهد، سنڌي ٻوليءَ تي بندش ۽ لفظ سنڌ جي استعمال تي بندش. حيدربخش جتوئيءَ جو ”جيئي سنڌ“ جو نعرو ۽ سائين جي ايم سيد جو ’سنڌو ديش‘ جو اعلان ۽ سندس بزم صوفيائي سنڌ جي تحريڪ، روح رهاڻ رسالو ۽ حميد سنڌي وارن جو باهڙي دکائي رکڻ ۽ اعلانيه ڪانفرنسون ڪوٺائڻ. ڀٽي صاحب جو ۽ شيخ اياز جو قيد ٿيڻ. ڪمشنر مسرور جون ڏاڍايون ۽ فرعونيت، شاگردن جو چوٿين مارچ وارو هنگامو، ڪافي پُرآشوب دؤر هو. سرڪاري نوڪري هوندي به مان انهيءَ ساري هلچل ۾ ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ملوث هئس.
مهاجر ڀائر انهيءَ دؤر ۾ اسانجا مخالف ٿيا، يا هٿ وٺي ڪيا ويا. اها سڄي مارشل لا ۽ فوجي جنرل صاحبن جي ڪارستاني هئي جن پاڻ کي سياستدان سمجهي، مهاجرن جي پٺي ٺپي، مقامي ماڻهن سان ويڙهائي کين بانور ڪرايو ته هو پنجابي ۽ پٺاڻن سان متحده محاذ قائم ڪري سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جا حق ڦٻائي، حڪمراني ڪندا. ائين سندن اهڙو مٿو وڃايائون جو اڄ تائين ڪيتو لوڙين پيا. هڪ ٻئي جا ڳڀرو جوان روز پيا ڪُهن ۽ پنهنجو جيئڻ به جنجال ڪري ڇڏيو اٿائون. اها ڳالهه مون الحاج شميم الدين، ايم اين اي، سان ڪئي ۽ ڏک ظاهر ڪيم ته مهاجر، پنهنجي ئي نوجوان مهاجرن کي مارين پيا. شميم الدين صاحب صاف چيو ته ”ابڙا صاحب هيءَ دنيا مڪافات عمل آهي ۽ ڪيتو لوڙيون پيا.“ ڪعبتھ الله ۾ ويٺي ۽ نبي پاڪ جي حرم، اصل رياض الجنت ۾، ڪورنگيءَ جو هڪ مهاجر مليم جنهن به اهڙيون آهون دانهون ڪيون ۽ ٻئي هٿ کڻي دعائون گهريائين ته ماڻهن کي شل هدايت اچي ۽ هي هڪ ٻئي جا ڀائر ۽ گهڻگهرا ٿي وڃن . مان به ساڻس دعا ۾ شامل ٿيس. ماڻهو ويچارا لوڙين پيا ۽پڇتائين پيا ۽ امن جا آسروند آهن. شال سڀن کي سمجهه اچي. هيءَ ته ٿي 1997ع جي ڳالهه، پر 1965ع ۾ ئي مون آفتاب شيخ کي صاف صاف چيو هو ته ”پنهنجي پيرن تي پاڻ ڪهاڙو هڻو پيا ۽ ڪنڌ ڀر ڪرندؤ!“ هو تن ڏينهن ۾ سنهڙو سڪڙو، مسڪين، نئون نئون وڪيل ٿي آيو هو. منهنجي ڳالهه پِتي تي ئي ڪانه پيس. الٽو مونکي چيائين ته ”جمال صاحب سنڌين کي ون يونٽ جو ڳٽ ڳچيءَ ۾ پئجي چڪو آهي ۽ هاڻي سندن ڪر کڻڻ محال آهي.“ مون ڏاڍي اعتماد سان کيس چيو ته ”ون يونٽ ٽٽي ويندو!“ چيائين ته ”محال آهي!“ مون چيو اهو ”نوشته ديوار آهي ۽ ون يونٽ جو ٽٽڻ اڻٽر آهي!“ آفتاب هينئر سينيٽر آهي ۽ کيس اها ڳالهه ڪانه وسري آهي.
ون يونٽ ته گهڻا سال پوءِ 1970ع ۾ جنرل يحيٰ خان ٽوڙيو. مونکي خبر ڪانه هئي پر مونکي نورالدين سرڪي فون ڪري چيو ته ”اڄ ڪافي هائوس ۾ ضرور اچجانءِ جو سڀ دوست گڏ ٿينداسون.“ ناظم آباد مان رڪشا تي چڙهي صدر ڪافي هائوس پهتس. سراج، سرڪي ۽ ٻيا ڪي دوست مليا. ڏاڍا خوش ٿي ڏٺا ۽ مونکي چيائون ”مبارڪ هجئي!“ پڇيم ”ڇاجي مبارڪ؟“ چيائون ”اڄ يحيٰ خان ون يونٽ ٽوڙي ڇڏيو!“ مون گنڀيرتا سان چيو ”ڪاش! يحيٰ خان ون يونٽ نه ٽوڙي ها.“ ڪجهه حيرت مان چيائون ”ڇو ڀلا؟“ مون چيو ته ”يحيٰ خان نه ٽوڙي ها ته ماڻهو خود ون يونٽ ٽوڙين ها!“ سڀ انهيءَ خيال سان سهمت هئا ته به چيائون ته ”چڱو ٿيو ٽٽو ته سهي!“ اهو ڪنهن نٿي ڄاتو ته اها غير فطري تاريخي غلطي (ون يونٽ ٺاهڻ جي) سنڌي قوم کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ فطرت جو موڪليل هڪ تحفو هئو. ڪنهن کي ڪهڙي خبر ته ڪنهن