ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

وڏي مصيبت ۾ شفا جو نسخو تحرير ٿيو پيو آهي. بدر چوندو آهي ته ”هر آفت ۾ ڪانه ڪا چڱائي لڪي ويٺي آهي.“
حيدرآباد ۾ چار سال قيام دوران شيخ اياز صاحب سان ڪيئي ملاقاتون ٿينديون رهيون. اهو سندس وڪالت وارو دور هو. ڪراچي هاءِ ڪورٽ ڏانهن ويندي يا ڪراچي کان موٽندي هو حيدرآباد ۾ غلام رباني آگري صاحب ۽ ٻين دوستن سان ملڻ خاطر هڪ ٻه ڏينهن ترسي پوندو هو. منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال جيڪو ايگزيڪيوٽو انجنيئر هئو، سو به سندس دعوت ڪندو هو. ڪمال جي ساڻس ڏيٺ ويٺ تڏهن کان هئي جڏهن ڪمال سکر ۾ بئراج جو انجنيئر هئو. اهڙين محفلن ۾ اياز جي مخصوص دوستن کي گهرايو ويندو هو جن جي شيخ صاحب سان عقيدت ۽ محبت هوندي هئي. شيخ صاحب جي ياداشت غضب جهڙي آهي. پنهنجو پراڻو توڙي نئون ڪلام، روانيءَ سان ٻڌائي ويندو هو. سندس ڪلام به اعليٰ ۽ سحر انگيز هوندو هو. لفظ ته موتيءَ داڻا هوندا هئا. مون کانئس پڇيو ته اياز اهڙا پيارا ۽ لطيف لفظ ڪٿان ٿو آڻين، چيائين ته جمال اصل ڳالهه ڪيفيت جي آهي. جڏهن اها ڪيفيت طاري ٿئي ٿي ته لفظ پاڻمرادو پوپٽن جيان يا رابيل جي گلن جيان چوڦير اڏامندا نظر اچن ٿا. پوءِ رڳو انهن کي جهٽي، پوئڻ جي ڳالهه آهي.
اياز سان ملڻ جا موقعا جناب حميد سنڌي صاحب به گهڻا پيدا ڪيا. جس هجي حميد صاحب کي جو ميمڻ هوندي ۽ ڊپٽي ڪمشنر (سيٺ اسماعيل) جو پٽ هوندي، نفعي نقصان کان بي نياز ٿي باهه سان کيڏندو رهيو ۽ اهڙي ڏکئي دؤر ۾ هڙان وڙان خرچ ڪري ڪانفرنسون ڪوٺائيندو رهيو. ماڻهو به (لکيل پڙهيل طبقو ) ڪڏي اچي انهن اجلاسن ۾ شريڪ ٿيندا هئا. ميرمجلس شيخ اياز هوندو هو. اهڙي هڪ ڀرپور ڪانفرنس ۾ 31 مئي 1967ع ۾ بسنت لاج ۾ اياز پنهنجو مشهور نظم پڙهيو:
هيءَ سين نه ڏيندي چين، اٿي ڏس ڪوئي آيو آ پيارا،
هي شايد ساڳيو رمتو آ، اڳ جيئن اڃايو آ پيارا.
ماڻهو جهڙوڪر منڊ ۾ منڊجي ويا ۽ جڏهن آخري بند پڙهيائين.
هيءَ پنهنجي ڪرڻي ڀرڻي آ، پر سنڌ اياز نه مرڻي آ،
آخر ته رات گذرڻي آ، تو ڇو گهٻرايو آ پيارا.

ته تاڙين جا ڦهڪا پئجي ويا. ماڻهو جوش مان اٿي بيٺا ۽ جيئي سنڌ جا نعرا لڳا. ياد رهي ته سنڌ جي هڪ هڪ ضلعي مان ماڻهو اچي گڏ ٿيا هئا. خيرپور ميرس کان انجنيئر عطا محمد سومرو به آيل هو.
مونکي تاريخ انهيءَ ڪري ياد آهي جو انهيءَ رات مونکي هارٽ اٽيڪ دل ڏنڀ (انفارڪشن) ٿي. يارهين ٻارهين بجي ميٽنگ مان اٿي وڃي ڪورٽ هلايم. چئين پنجين وڳي شام تائين ڪم ڪري، ٿڪو ٽٽو، سيشن ڪورٽ کان پنڌ ئي پنڌ، لطيف آباد نمبر 6 جي ڇيڙي تائين هلندو آيس. ٿڪ اهڙو جو لڱ لڱ ٿي ڏکيو. هڪ هندو ڪاموري جو گفتو ياد پيم جو بيزاريءَ مان هڪ عرضدار کي چيائين،”ڄٽ، قلم ڪلها ٿو ڇني!“ ، يا ”رت ڪٽورو ڏئي، ڀت ڪٽورو ٿا وٺون!“ سؤ سيڪڙو سچي ڳالهه. عام ماڻهو ڀانئن ٿا ته سرڪاري ڪامورا آهن حاڪم، سو ٿڌي ڇانوَ ۾ ڪرسين تي ويٺا آرس ڀڃن، اوٻاسيون ڏين ۽ چانهيون پيئن. اهڙا ڪامورا به هوندا. ڪم جو پورائو ته هر ڪنهن کي ڪرڻو پوي ٿو. هڪ معمولي تپيدار کي ڏسو ته ڪيڏو ٿو ڳهي. ڏينهن رات هڪ ڪري، پڙتال ۽ جمع بندي ٿو ڪري ۽ وصولي به. وصولي به اهڙي جو جيسين بي باقي نه ڏيکاري تيسين ننڊ حرام!
مان به ان ڏينهن ماڻهن ۽ وڪيلن سان جهڳ جهڳ ڪري شاهديون لکي، هر هڪ سان منهن ڏئي، ڪاغذ پٽ نيڪال ڪري، بک ۽ اڃ تي گهر موٽندي اٺسٺا ٻڌندو ويس ته وڃڻ ساڻ ماني ٽڪر کاڌي نه کاڌي جهڙو، ٻه گرهه کائي، سمهي پوندس. ابا گهر جو پهچان ته منهنجو سجاول وارو دوست، محمد جان بروهي ايس ڊي او، ٻارين ٻچي آيل هو. ڀيلي کل کلي کيس کيڪاريم. ليٽڻ ۽ سمهڻ ته ٺهيو، گهر ۾ گهڙڻ ئي ممنوع، جو پڙديدار عورتون آيل هيون. مهمان سان ڪچهري ڪرڻ به لازمي نه ته ميار ڏيندو ته ”ڪو مانيءَ جا بکيا هواسون ڇا؟“ ٻاهر ويهي رهيس. مهمان سج لٿي مهل روانا ٿيا ۽ پوءِ پنهنجي گهر ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت مليم.
ڦوهاري هيٺان وهنجي، سرڪاري ڊريس لاهي، سلوار قميص پائي ٿورو آهلي پيس. ماني ٽڪر به ليٽئي ليٽئي کاڌم. گهرواريءَ کي چيم ته ڏاڍو ٿڪل آهيان. گرميون هيون، کڏ تي سمهبو هئو. هن ويچاري چيو ته منٽن ۾ مٿي هنڌ وڇارائي، پاڻيءَ جو دلو رکرائي، ٻارن کي سمهاري پوءِ توهان کي وٺي ٿي هلان. رات جا نو لڳي ويا چيائين ته ”هاڻي هلو!“ مونکي تن ڏينهين جويي صاحب مارڪ ٽوين جو ڪتاب ”ٽام سائرس جا ڪارناما“ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ لاءِ ڏنو هو. روزانو ٻه ٽي صفحا ترجمو ڪري پوءِ سمهندو هئس. هٿ لکڻ کان نابري واريون بيٺو هو. مان چوندو ويندو هئس ۽ گهر واري لکندي ويندي هئي. سوچيم ته نيم نه ڀڃڻ گهرجي. بيوقوفي يا ذميواري جو بوجهه. هڪڙو صفحو مس لکرائي گهرواريءَ کي چيم ته ”هاڻي بس!“
هڪ واري خيال آيم ته گهر ۾ برانڊي پئي آهي، ٿورڙو ڍڪ پي ٿڪ لاهيان. پر ائين نه ڪيم جو خيال ٿيم ته اهو مناسب ناهي جو گهر ۾ شراب پيئجي. گهر واري به کٽ پٽ ڪري ها، جو هوءَ سخت مذهبي خيالن جي هئي. چيومانس ته ”هلو ته هلون مٿي!“ شبو مائي جا صفا پتڪڙي تنجڻن ۾ ويڙهي پئي هئي ان کي گهرواريءَ کنيو ته اهو مناسب نه سمجهيم ته مون هوندي هوءَ ٻار کڻي، سو ان کي کڻي ڏاڪڻ چڙهيس ته اڌ ڏاڪڻ ۾ سمجهيم ته مون ۾ طاقت ناهي! ڀت کي ٽيڪ ڏئي ساهه پٽيم ۽ پوءِ ڪوٺي تي پهچي ڇوڪري، گهرواريءَ کي ڏئي، کٽ تي ڦهڪو ڪري ليٽي پيس. هوءَ ويچاري ڊڄي وئي، چيائين ته ”ڊاڪٽر گهرايان!“ چيم ”نه!“ وري به اجايو مڙداڻو ڏکو يا ڦونڊ. سوچيم، خواهه مخواهه ڇو سڀن کي پريشان ڪيان.
رات جا ڏهه لڳا هئا. گهر واري ويچاري بيٺي رهي، انتظار مان ويهي ئي نه. زور پئي ڀري ته ”ڊاڪٽر گهرايون!“ مون پنهنجي حالت محسوس ڪندي، نيٺ يارهين بجي ڌاري چيو ته ”منهنجو دوست ضحيٰ، ڀرسان ستين نمبر (لطيف آباد) ۾ رهي ٿو، ان کي گهرائي وٺو!“ بدر ۽ شاهده کي پٽي ننڊ مان اٿاريائين ته ”ڀڄو وڃي ڊاڪٽر ضحيٰ کي وٺي اچو!“ ٻئي ننڍڙا ٻارڙا پيرين اگهاڙا ڀڄندا ويا. بعد ۾ ڳالهه ڪيائون ته پوليس وارن کين روڪيو ته هي ننڍڙا ٻارڙا الائي ڇو ٿا ڀڄندا وڃن. شاهده ننڍي لاڪر همت ڀري، بي ڊپي ۽ هنيانءُ جي سڄي آهي. بيٺي ڪانه ۽ ڊوڙندي ئي پوليس وارن کي چيائن ته ”اسانجو بابا بيمار آهي، وڃون ٿا ڊاڪٽر کي وٺڻ!“ ڊاڪٽر ضحيٰ جو گهر ٽي چار فرلانگ پري هو، ۽ هو هئو به ڪونه. ڪراچي ويل هو، سو موٽي آيا.
ڊاڪٽر ضحيٰ، خيرپور ميرس ۾ سول سرجن هو ۽ سندس بنگلو منهنجي بنگلو سان لڳو لڳ هو. بهاري هئو، ڏاڍو پيارو ماڻهو، صاف ذهن جو ۽ مذاقيه طبيعت جو. هڪ لڱا مون وٽ ويٺو هو ته سندس ڏهن سالن جو پٽ روئندو آيو جو راند ڪندي سندس مهاڙ وارو ڏند اڌ مان ٽٽي پيو هو. ڊاڪٽر ضحيٰ آرام سان ويٺي ئي جواب ڏنس ته ،”بيٽا ڪوئي پرواهه نهين تيري شادي هوجائيگي، يه ميرا ذمه.“ مان به کلي ويٺس ۽ ڇوڪرو به موٽي راند ۾ ريجهي ويو. گهڻن سالن کانپوءِ سيڙج�