ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�س مليم ته درود شريف جو ورد ڪيو. اهو شروع ڪيو اٿم. اڳي جو پؤڻو پوندو ٿي ويس سو هاڻي ٺيڪ ٿيندو ٿو وڃان، ڏس توهان سان گڏ پنڌ ڪندو وتان. هي الائي ڪهڙو اسرار آهي؟“
سنڌ ۾ هڪ ئي وقت ٽي تمام وڏا عالم ۽ درويش بزرگ هئا مولانا عبدالغفور همايوني (تخلص مفتون)، مولانا تاج محمود امروٽي ۽ مولانا ميان غلام صديق شهدادڪوٽي. ٽيئي حضرات ڏيا وارا، جلالي، انقلابي ۽ جيد عالم هئا. بابا جون ساڻن ملاقاتون هيون. حضرت مولانا حماد الله هاليجوي به وڏو درويش ۽ بزرگ هو. مان جڏهن سکر، شڪارپور ۽ خيرپور ميرس ۾ جج هئس ته ڪيئي دفعا سوچيم ته مولانا هاليجوي وٽان حاضري ڏئي اچجي پر سائين شمس الدين شاهه ائڊووڪيٽ، جو پڻ پنو عاقل طرف جو هو تنهن دل ڀڃي ڇڏيم. شاهه صاحب جو خيال هو ته اهو سڀ ٺڙڪ ٺڳيءَ جو ٺاهه هو. تعجب آهي ماڻهو ڪن علم جون ڳالهيون ۽ عالم کي اهميت ڏين ڪونه. شايد ڪاني ڪرامت کي اهميت ڏئي؛ سچن پچن عالمن کي مسترد ڪيو ڇڏين. مان پاڻ ڪاني ڪرامت جو قائل نه آهيان. پر جيڪي صاحب، ڪاني ڪرامت تي طنز ڪن ٿا. سي ان کي ئي ڪسوٽي ڇو ٿا بڻائين، جيڪا ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪجي. سوال ته بيٺا آهن. جواب گهرن ٿا.
سنڌ ۾ اڄڪلهه وڏي ۾ وڏو عالم حضرت مولانا عبدالڪريم، ٻير شريف واري کي سمجهيو ٿو وڃي. مان سيڙجي وٽن حاضر ٿيس. مولانا وڏو عالم، قرآن ۽ علم حديث جو وڏو ڄاڻو، فقير منش ۽ نهٺو آهي. هر سوال جو جواب قرآني آيت سان ٿي ڏنائين. مون آخر ۾ اهوئي ڏکيو سوال، جنهن مونکي سالن کان حيرت ۾ رکيو آهي، سو پڇيو ته، ”محض چار لفظ پڙهي شوڪارڻ سان ان جو طبعي اثر ڪيئن ٿو ٿئي؟“ هڪ قرآني آيت پڙهيائين ۽ فرمايائين ته ”هر چيز اکر ۽ انگ کي روح ٿو ٿئي پوءِ اهو ڪنهن به طريقي (چئنل ذريعي) پهچي، پنهنجو اثر ٿو ڏيکاري!“ ڳالهه سمجهه ۾ نه آيم پر وڌيڪ سوال جواب، آداب جي خلاف هو سو کڻي ماٺ ڪيم. رڳو ايترو چيم ته ”سائين حيرت آهي، جسم جو، مثلاََ مٿي جو يا ڏند جو سور چئن اکرن چوڻ سان ڪيئن ٿو سيڪنڊن ۾ غائب ٿئي؟“ مولانا جيئن کٽ تي ويٺو هو ته لڪڻ سان مٽيءَ تي هڪڙو انگ لکي، وري مٿانس ليڪو پائي چيو ته ”انهيءَ کي ست دفعا ڪُٽي ڏس!“ مون اهو نسخو ڪونه آزمايو.
ڪالهه اوچتو منهنجي ننهن آئي چيائين ”بابا سائين، ڪنڌ، ڪلهي ۽ مٿي ۾ ڏاڍو سور اٿم!“ مون پنهنجو نسخو آزمايو ته چيائين ته ”سور لهي ويو!“ مون چيو ”بابا چئه ته الله جي حڪم سان.“ پر اڃا تائين مونکي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي آهي. بدر جي پڇڻ تي کيس ٻڌايم ته ”مولانا صاحب چيو هو ته اکرن کي ۽ انگن کي به روح آهي سو اهي تحرڪ ۾ اچيو وڃن.“ بدر هڪدم سمجهي ويو ۽ سندس اکين ۾ چمڪ اچي وئي. هو مجسمه ساز ۽ مصور آهي سو چيائين ته ”بابا پٿر ۽ رنگ ڳالهائين ٿا ته لفظ ۽ انگ ڇو ڪونه؟“ چيائين ته ”مونکي به هاڻي سمجهه پئي ته رنگ ۽ پٿر ۾ به روح آهي.“ مونکي هميشه بدر جي ڳالهين تي حيرت لڳندي آهي ته هو ايڏي منزل تي ڪيئن پهچي ويو آهي؟ شايد شيخ اياز وانگر چوويهه ڪلاڪ نماز ۾ آهي. شيخ اياز صاحب به لکيو آهي نه، ته ”جيڪڏهن مونکي (کيس) بدر جهڙو پٽ هجي ها ته مان (شيخ صاحب) لکڻ ڇڏي ڏيان ها.“
حضرت مولانا عبدالڪريم قريشي (ٻير شريف وارو) جنهن کي سندس عقيدتمند امام العصر چون ٿا، جي سمجهاڻي يا چوڻيءَ جي قرآن الحڪيم مان تائيد ملي ويم جنهن ۾ فرمايو ويو آهي ته ”هر حجر ۽ شجر (پٿر ۽ ٻوٽا) ۽ ٻيو جيڪي ڪجهه زمينن ۽ آسمانن جي وچ ۾ آهي سڀ الله جو ذڪر ڪن ٿا (يا عبادت ڪن ٿا)“. مان اڳيئي هن ڪتاب ۾ لکي آيو آهيان ته فزڪس جي سائنس جو بنيادي اصول آهي ته، ”مادو ڪڏهن به مري (destroy) نٿو، رڳو صورت مٽائي ٿو. اهو به فزڪس جو اصول آهي ته هر مادي جو ائٽم ٿئي ٿو جنهن ۾ بي پناهه قوت ڇپ ماريون ويٺي آهي. آهي نه حيرت جهڙي ڳالهه! پوءِ انهيءَ کي روح چئو يا ٻيو ڪجهه، توهانجي مرضي. هونئن به روح ڪو مادو ناهي. اهو ’امر ربي‘ يعني الله جو امر (حڪم) آهي.
حميد سنڌيءَ کي پهرئين ڏينهن خبر پئجي وئي ته مان اسپتال داخل آهيان پر ڪمال سياڻپ سان ڳالهه لڪائي ويو ته متان سڀ يار اسپتال نه وڃي نڪرن. شيخ اياز کي به ڪونه ٻڌايائين. بعد ۾ پاڻ مزاج پرسيءَ لاءِ آيو.
اسپتال جا تجربا ٻڌائبا وڃن ته چڱو، منهنجي گهر واري چوويهه ڪلاڪ اسپتال جي ڪمري ۾ موجود هوندي هئي. رات جو پٽ تي سمهي پوندي هئي. پر اڌ جاڳ جي حالت ۾ هوندي هئي. ننڊ ۾ به پئي دعائون گهرندي هئي ۽ سندس اهڙي چپن جي ڦسڙ ڦسڙ مان ٻڌي وٺندو هئس.
بيماريءَ جو ٻڌي سڀ مٽ مائٽ لاڙڪاڻي وارا، ادي خيرپور جوسي واري، ادي ٽنڊي آدم واري، ٻارن ٻچن سان اچي منهنجي لطيف آباد واري بنگلي (حقيقت ۾ عبدالحق صاحب جو بنگلو) ۾ گڏ ٿيا. سندن مهرباني ڪرم ۽ ٿورا جو آيا ۽ همدردي ڪيائون. پر هي ڪهڙو رواج آهي. مائٽ ته رواج خاطر نه، پر انتظار ۽ همدردي ۾ آيا، پر گهر جو خرچ ڪيئن هلي ۽ ڪير هلائي. شاهده ٻارڙي هئي انهيءَ پي سڄو انتظام سنڀاليو سندس ماسيون (خالائون) به سندس مدد ۾ هيون. پر خرچ جا پئسا ڪٿان اچن. منهنجي پگهار رڳو هڪ هزار رپيا سي پندرهن ويهن ڏينهن ۾ ختم ٿي ويا. شابس هجي منهنجي ٽنڊي الهيار واري دوستن کي حاجي محمد بچل يوسفاڻي آيو ته پنج سؤ رپيا لفافي ۾ منهنجي وهاڻي هيٺان رکي ويو. حاجي محمد اڪرم ۽ ڊاڪٽر سانوڻ خان ٻٻر به ائين ڪيو. مڙيئي گاڏو گهلبو رهيو. حاجي محمد بچل به ڏاڍو پيارو ماڻهو هو. سڀني يوسفاڻين ۾ هو غريب هو. سندس سڀ ڀائر ڪروڙ پتي ۽ ڪارخانن جا مالڪ هئا. پر هي يار جهڙو هٿ جو سخي هو تهڙو ٻيو ڪوئي نه هو.
ڀلان ڀليءَ جو ڇيهه ئي ڪونهي. اسان سان گڏ پڙهندا هئا ٻه ڀائر عبدالقادر سنجراڻي جو پوءِ سفير ۽ وزير ٿيو ۽ ٻيو قادر بخش سنجراڻي، خوش پوش، خوش خوراڪ ۽ بااخلاق ماڻهو هئا پر هٿ جا پڪا، سندن والد صاحب ڪروڙ پتي هو پر عام طور ڪنجوس سڏيو ويندو هو. اسان جو دوست خير محمد منگي ڊائريڪٽر اينيمل هسبنڊري (جانورن جو کاتو) دل جو مريض ٿي اسپتال داخل ٿيو ته عبدالقادر سنجراڻي اسپتال ۾ کيس پڇڻ آيو. کلي ڳالهائي. موڪلائڻ مهل ڊاڪٽر منگي کي هڪڙو لفافو ڏنائين، تن ڏينهن ۾ هزار روپئي وارو نوٽ ڪو نه هوندو هو. لفافو ٿلهو ڏسي منگي صاحب پڇيو ته ”هن ۾ ڇاهي؟“ لفافو سؤ سؤ جي نوٽن سان ڀريو پيو هو. ڪل پندرنهن هزار هئا. 1970ع واري ڏهاڪي ۾ اها تمام وڏي رقم هئي. سو منگي صاحب موٽائي پي ڏنس ته ”يار هيترا پئسا مان ڇا ڪندس ۽ ڪيئن موٽائيندس؟“ سنجراڻي صاحب چيس ته ”في الحال ته رک، خرچ ڪر، پوءِ ڏسي وٺنداسون!“ ائين چئي تڪڙو تڪڙو نڪري ويو. ماڻهو اهو جو آئيءَ ويل ڪم اچي.
اهي تمام چڱا رواج آهن، اڄڪلهه جا چار اکر پڙهيل نوجوان، پُوئي ۽ پَهت تي به تنقيدون ڪن، منهنجي خيال ۾ اهي تمام چڱيون رسمون آهن. ڪنهن تي زور ناهي. رضا خوشيءَ سان ڪو ڏئي نه ڏئي. جيترو به ڏئي، ڀلي هڪ روپيو،