ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

پنج يا ڏهه، ڦڙيءَ ڦڙيءَ تلاءُ. وڏي مدد ٿي پوي، شاديءَ ۾ يا مماتي ۾ اچن ٿا ۽ ٻيا خرچ پکا به ٿين ٿا. غريب جي يا وچولي طبقي واري جي وڏي مدد ۽ مشڪل ڪشائي ٿي پوي ٿي، ڀلي ڪو وٺڻ جو رواج بند ڪري پر ڏيڻ ۾ ته عذر ڪونهي. مون ته ڪن وڏ گهراڻن ۾ به ڏٺو آهي ته هو ڄاڻي واڻي تقريبون (طهر ۽ شادي) گڏي ڪندا آهن جيئن هڪ ئي ڪاڄ ۾ ٽي ٽي مبارڪون وٺي چار پئسا بچائي ٻيون ضرورتون پوريون ڪجن، يا قرض لاهي وجهي، انهيءَ ۾ ڪهڙي برائي آهي. پاڻ هڪ چڱو سماجڪ وسيلو آهي قرض لاهڻ جو به ۽ گڏوگڏ ميل جول جو به.
هڪ دفعي مير علي احمد خان ٽالپر جي ٽنڊي مير محمود واري بنگلي تي فرشي نشست ۾ ويٺو هئس، مير برادري جون سماجي ڳالهيون وغيره پي هليون. مير صاحب منهنجي موجودگيءَ ۾ ڪو عار محسوس ڪو نه ڪندا هئا. ڳالهه نڪتي ته مبارڪون پنج پنج سؤ بلڪ هزار هزار به ڏجن ٿيون. اهو رواج بند ڪرڻ کپي. سرڪار مير علي احمد خان نهايت سنجيدگيءَ سان ويٺي ٻڌو ۽ نيٺ فرمايائين ته ”ٺيڪ سرڪار! اسان اڄ کانپوءِ وٺڻ بند ڪيو!“ نهايت خبرداري وارو جملو هو پر مير عباس علي خان غصي ۾ اٿي بيهي رهيو. اڳيئي رنگ جو ڳاڙهو (هز هائنس جي اولاد مان هو) وڌيڪ سرخ ٿي ويو. سندس ڪو ٽي ڪاڄ رهيل هئا سو چوڻ لڳو، ”واهه جو انصاف آهي. جڏهن اسانجو وارو آيو آهي ته هاڻي ٿو رواج بند ٿئي. ائين ڪو نه ٿيندو. اسان پاڻ ڏنو آهي، هاڻي ڇڪي وٺنداسون!“ مير صاحب کي لکين رپيا مبارڪيءَ ۾ ملڻ جي اميد هئي سو صبر ڪري نه سگهيو.
مير علي احمد خان تمام ڌيرج سان فرمايو ته، ”سرڪار توهان پورو نه سمجهيو. اسان وٺڻ بند ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي، باقي ڏيڻ کان ڪير ٿو ڪنهن کي روڪي سگهي. ڏيڻ کان ڪو انڪاري ناهي. ڏبو، پر وٺبو ڪونه.“ مير عباس علي خان مطمئن ٿي ويهي رهيو. مير علي احمد خان جو فيصلو نهايت دانشمنداڻو هئو. جيڪي وٺڻ بند ڪندا سي آهستي آهستي ڏيڻ به بند ڪندا ۽ مٿن ميار به ڪا نه ايندي. اهو رواج اڃا پيو هلي ۽ چڱو آهي. ڏيڻ مهل ته پنج سؤ ٿا ڏجن، جڏهن موٽي ملن ٿا ته لک کن کي وڃي ٿو ڌڪ لڳي. هي ته هڪ قسم جي سماجڪ بئنڪ ٿي جنهن ۾ نڪو حساب ڪتاب، نڪو وياج، نڪو زور زبردستي.
ڪو گذاري ويندو هو ته اهل مماتي واري جي گهر جو پاڻي به نه پيئبو هو. بلڪه ٽيئي وقت ماني، ٺهيل ٺڪيل، اوڙي پاڙي مان يا مٽن مائٽن وٽان ايندي هئي. وري عذر خواهيءَ ۾ رهيو رپيو، ٻه، پنج ڪري ٻه ٽي هزار جمع ٿي ويندا هئا جنهن مان ڏکويل ڪٽنب وارا آسانيءَ سان ٽيجهو يا جماڻو ڪندا هئا.
منهنجي بيماريءَ ۾ سڀ مائٽ قرب وچان مهينو ڏيڍ سيڙائي، مون وٽ ٽڪي پيا. منهنجي ڀاءُ ڪمال ته لڏو پٽي، مستقل حيدرآباد ۾ رهائش اختيار ڪئي، سندس گهر واري مهرباني ڪري روزانو ڪڪڙ جو سوپ ۽ کير گاڏڙ انب جو جوس(milkshake) موڪليندي هئي.
سپاهي محمد جمن اسپتال جي ورانڊي ۾ ڏينهن رات ويٺو هوندو هو. سرڪار مير علي مدد خان ۽ غلام النبي سومرو به پيا ڀيرو ڀريندا هئا. اهڙي قرب ۽ پيار ڀري فلم اکين اڳيان پيئي ڦرندي اٿم.
اڄڪلهه، خاص ڪري شهرن ۾ اهو ڪلچر ختم ٿيندو وڃي. پاڙي ۾ ڀر واري گهر يا فليٽ ۾ رهندڙن جو نالو ئي ڪو نه اچي. پوءِ باقي پير ڪهڙو ڀربو. لاڙڪاڻو خاصو وڏو شهر آهي پر سوسائٽي ايڏي جڙيل آهي جو ڪنهنکي مٿي ۾ سور پوندو ته به شام جو اوطاقن ۾ خبر پئجي ويندي. سرهين جو پڌر جيتوڻيڪ لاڙڪاڻي جي ٻئي ڇيڙي، جيلس بزار جي آخر ۾ آهي ته به ڪرمان باغ ۽ نوان تڪ ۾ خبر پئجي ويندي ته اڄ سيٺ خدا داد سرهيو بيمار هو ۽ اسپتال داخل ڪيو ويو. ٻهراڙيءَ ۾ ته ڪو بنا تند تار جي اهڙو وسيلو آهي جو ڪوئي گهر کان نڪري ته ٽڪوهيءَ تي خبر پهچي وڃي ته فلاڻو پڳ ٻڌي فلاڻي پاسي ويو. اهڙي اون ۽ خبر گيري وڻي ٿي.
منهنجي گهر واري ڳورهاري هئي سو پٽ تي سمهڻ ۽ اٿڻ ويهڻ ڏکيو ٿي لڳس. مونکي منٿ ڪيائين ته هڪڙو ديوان (کٽ جهڙو ننڍن پاون سان صوفا) خريد ڪرڻ جي اجازت ڏيان، مون چيو اجازت ڊاڪٽر ڏيندو. ڊاڪٽر ڪريم عباسي آيو ته ان سان ڳالهه ڪيم. چيائين ته ”اسان دل جي مريض وٽ سندس زال کي رهڻ ئي ڪو نه ڏيندا آهيون.“ معنيٰ خيز مرڪ مرڪي چيائين ته ”اهو خطرناڪ آهي!“ جڏهن کيس يقين ڏياريم ته ائين ڪو نه ٿيندو تڏهن اجازت ڏنائين. جاچ ڪرائيسون ته ديوان ملي پيو ستر رپين ۾ سو ٻئي ماٺ ڪري وياسون ته پئسا ايندا ڪٿان؟ منهنجي گهرواريءَ دانهن ڏني منهنجي لاڙڪاڻي واري ڀيڻ کي. اها آهي زور سياڻي ۽ گفتگوءَ جي هوشيار سو مونکي موزون لفظن ۾ سمجهايائين ته ”ادا تون عورت جي تڪليف نه سمجهندين ۽ مان گهرايان ٿي اهو ديوان، پئسا پاڻهئي لهي ويندا.“ اڌ ڪلاڪ ۾ جمن سپاهي، ديوان کڻائي اچي اسپتال جي ڪمري ۾ رکايو.
ڊاڪٽر پيو ڊڄي منهنجي من مستيءَ کان. منهنجو حال اهڙو جو چري به نه پيو سگهان. گلاس هٿ ۾ جهلي پاڻي يا کير وغيره به نه پيو پي سگهان. چمچن سان يا تيلي واري نليءَ سان پاڻيٺ کاڌو کائيندو هئس. دل ۾ چوندو هئس ته ”الا! الائي ڪڏهن اهڙو ڏينهن ٿيندو جو کٽ تي ويهي گلاس هٿ ۾ جهلي پاڻي پيئندس.“ سامهون دريءَ مان، هيرآباد جي هڪ دوڪان جو بورڊ اڌ پڙهي سگهندو هئس. سڄو ڏيڍ مهينو اها هورا کورا رهي ته الائي ڇا لکيل آهي، اٿان ته پڙهي ڏسان. انهن سڀني نعمتن جو قدر تڏهن ٿو پوي جڏهن اهي ميسر نٿيون ٿين. جڏهن ڊاڪٽر کي منٿ ڪيم ۽ ”مونکي ٿورو ڪنڌ مٿي کڻي ڪٻو ٿي ويهڻ جي اجازت ڏي!“ ته ڇا ڪيائين جو پنهنجي ڳچيءَ ۾ پيل چڪاسڻي (اسٽئٿس اسڪوپ) ڪڍي کڻي منهنجي مٿان رکيائين. چيائين ته ”اها تون ڪنن ۾ وجهه پوءِ جيڪي وڻئي سو ڪر!“ مطلب هئس ته ڊاڪٽر هو هئو، ته مان، ايڏي سختيءَ سان هيسجي ويس. پنجن هفتن کان پوءِ جڏهن ويهڻ جي اجازت ڏنائين ته ويهي نه سگهيس. مٿي کي چڪر اچي ويم، ڏيڍ مهيني کان پوءِ ڪرسيءَ تي ويهڻ جي اجازت مليم ته تمام ٿورو وقت ويهي سگهيس. پر هو اڻپورو بورڊ پڙهي ورتم ۽ ڏاڍي خوش محسوس ڪيم. ستن هفتن کان پوءِ گهر وڃڻ جي اجازت مليم. ڪمال ڪار موڪلي. کڻي اچي ڪار ۾ ويهاريائون. جايون، روڊ، رستا ۽ بلڊنگون پيو ڏسان ته واڇون ٽڙي ويم. هر هر گهرواريءَ کي پيو چوان ته ”سائين ماڻهو ته ڏسو ڪيترا گڏ ٿي ويا آهن. الائي ڪو گوڙ ٿيو آهي ڇا؟“ هن چيو ”روز ائين هوندو آهي. توهان کي نئين مان ائين ٿو لڳي، باقي آهي ته ڪجهه ڪونه.“
چيني ليکڪ لن يو تانگ ڪتاب لکيو آهي، ’جيئڻ جو هنر‘ لکي ٿو ته ”ماڻهو ڪهڙا ڀورڙا آهن جو وتن خوشيءَ کي ڳوليندا، حالانڪ خوشيون ته قدم قدم تي پکڙِيون پيون آهن ۽ توهانجو استقبال پيون ڪن، ننڊ مان اٿي، آرس ڀڃي پٽ تي پير رکي اٿي بيهو ته ڪيڏي نه نعمت ۽ مزو آهي. گهر جي در کان ٻاهر نڪرو ۽ ٿڌڙي هير اچي اوهانجي منهن کي لڳي ته ڪيڏي نه فرحت آهي. رستي تي نڪرو ته وڻراهه، پکين جي چرڙ چرڙ ۽ ٻارڙن جون ٽوليون اسڪول ويندي ڏسو ته ڪهڙو نه ڀلو نظارو آهي. گرمي ۽ اس ۾ هلندي هلندي ٿڌو پاڻي پيئڻ لاءِ ملي وڃي ته ڪيڏي نه فرحت آهي. شام جو ٿڪجي ٽٽي گهر اچو ته ننڍڙو ٻارڙو هو