ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

سورهن آنا سچ آهي، رڳو ماڻهنءَ جي اندرين اک کلي، شاهده مائي به ايم اي پاس ڪري بئنڪ ۾ امتحان ڏنو ۽ چونڊجي وئي پر ننڍي ئي سندس شادي ڪرائي وئي. منهنجي ڀينرن جي دَٻڙ دُس تي، ادي حميده جي پٽ لالا سڪندر سان جو اڄ ماشا الله ڪراچيءَ ۾ عزتدار بزنس مين آهي، سو نوڪري ڪا نه ڪيائين. ڪري ها ته اڄ وڏي بئنڪ آفيسر هجي ها ۽ اهڙو افسوس اڄ به ڪندي آهي؛ پر خوش آهي. الله کيس صالح اولاد، سمجهدار مڙس ۽ سٺي سوسائٽي ڏني آهي. لائنس ڪلب جي متحرڪ ميمبر آهي ۽ سندس اخلاق ۽ ڪردار جي ڪري هوءَ مقبول ۽ معزز آهي.
منهنجي گهر واري هئي ته تمام همت واري خاتون ۽ پهاڙ جيان مضبوط ٿي مقابلو ڪرڻ واري پر ٻٽيهه سالن جي ننڍي عمر ۾ ايڏو حادثو ۽ منهنجي اوچتي موت جي خوف جي لٽڪندڙ تلوار جو بوجهه سهي نه سگهي. ڏک ڪانه ڏنائين نڪو شڪايت ڪيائين. پگهار جا پئسا کٽي ويندا هئا ته چپ چاپ ۾ بنا ٻڌائڻ جي هڪ سوني چوڙي ٻانهن مان لاهي وڪڻي ايندي هئي ۽ ڪنهن کي سمڪ ئي ڪا نه پوندي هئي ته گهر جو خرچ ڪيئن پيو هلي. جي ڪنهن ٻار کي خبر پئجي وئي ته کيس سختيءَ سان منع ڪندي هئي ته ”متان پيءُ کي ٻڌايو اٿوَ، اجايو پريشان ٿيندو!“ نيٺ دل جي تڪليف انجائنا ۽ ذيابيطس ۾ وٺجي وئي پر سالن جا سال ڪو نه سليائين، صبر سان برداشت ڪندي رهي ته متان مونکي ڪا پريشاني نه ٿئي. هونئن صحت ۽ هاٺي به سٺي هئس سو سڀڪو کيس خوش و خرم ۽ ٺيڪ ٺاڪ ۽ ننڍي نيٽي سمجهندو هو. هڪ دفعي ڪراچيءَ ۾، مان کيس ۽ شاهده کي ڊاڪٽر وٽ وٺي ويس ته ڊاڪٽر شاهده ڏانهن اشارو ڪندي کانئس پڇيو ته هي تنهنجي ڀيڻ آهي ته کلي چيائين ته، ”ڌيءُ!“ اسڪول جون ڇوڪريون به شاهده کي چونديون هيون ته ”تنهنجي ماءُ ڪيڏي نه سمارٽ ۽ خوبصورت آهي!“
هڪ ڏاڍو مزيدار واقعو ٿيو. 1971ع ۾ مان ڪراچيءَ ۾ جج هئس ۽ ناظم آباد نمبر چار ۾ رهندا هئاسون. هڪ ڏينهن ڪورٽ مان سوير ڀرو واندو ٿي ٽئڪسيءَ ۾ چڙهي مکيه روڊ تي لٿس. ٽئڪسي هڪ رپيو في ماڻهو، پنج ماڻهو کڻي، ناظم آباد جي وڏي روڊ تي لاهيندي هئي. کڻي جو ڏسان ته هڪ ڇوڪري ڪاري برقعي ۾، برقعي جو پلئه مٿي ٿيل هئس، پي وئي. هڪ نظر سندس چهري تي وڌم ۽ عادت موجب نظرون ڦيرائي ڇڏيم. دل ۾ چيم ”مار، مائي ڪيڏي نه سهڻي ۽ خوبرو آهي. الله خوش رکيس!“ ڏٺم ته منهنجا ٻارڙا بدر ۽ ٻيا ساڻس گڏ پيا وڃن. چيم هيءَ مائي منهنجا ٻار الائي ڪيڏانهن وٺيون پئي وڃي، سو وڃي کين روڪيم ته ڇو ۽ ڪيڏانهن پيا وڃو؟ اتي مائيءَ به منهن ورائي چيو ته، ”سائين توهان اچي ويا ڇا؟ پوءِ ٺهيو گهر ٿا هلون!“ ڏٺم ته هوءَ منهنجي گهر واري هئي. چيومانس ”ڀلي وڃي ٿي اچو!“ چيائين ”نڪتا هئاسون اڌ سير کن گوشت وٺڻ ٻوڙ لاءِ سو هاڻي بس. جيڪي گهر ۾ آهي ٺاهي ٿي وٺان!“ سگهڙ ته هئي جهٽ کوڙ شيون ٺاهي ورتائين ۽ مزي سان ماني کاڌيسون. پوءِ کيس ٻڌايم ته مون کيس ڌاري عورت سمجهيو هو ته ڏاڍو کلي. ڪيترا ڏينهن ان واقعي تي ورجائي کلياسون. مان ڪيڏو ستو جتو هئس ان جو ته کيس يقين هو ته به ههڙي سادگيءَ جو کيس وهم گمان ڪو نه هئو. مون بيماريءَ کي ۽ موت جي تلوار کي پاڻ تي سوار ٿيڻ نه ڏنو. ڀلا جنهن جا مهربان هجن سرڪار مير علي مدد خان ٽالپر جهڙا مدبر، صابر ۽ شاڪر ۽ غلام النبي سومري جهڙا حقيقت پسند داناءَ، سو ڪيئن ٿو مايوسيءَ جي ڍنڍ ۾ ٻڏي سگهي. مٿان وري دوست مليم عبدالله ميمڻ، عبدالقادر ابڙي، غلام حيدر عباسي ۽ رسول بخش عباسي جهڙا زنده دل، شريف، صاف گو ۽ مزاحيه طبيعت ماڻهو، سو مون ته ڀرپور زندگي گذاري ۽ جيئڻ جو ڀرپور مزو ورتم، يارن سان ٺاشا ماشا ۾، وقت ڪٽيو عمر لٽي، بقول شيخ اياز، سڀ سانگ سجايو آ پيارا، هو ته شاعر آهي سو ڏاڍن پيارن لفظن ۾ چيائين ته:
ڪنهن ڪاري چڳ تي رات کٽي، ڪنهن ڳاڙهي ڳل تي باک ڦٽي
ائيـن وقـت ڪـٽيـو ائين عمر لٽي، سڀ سانگ سجايـو آ پيارا
ڪير پڄي اهڙي تصوير ۽ منظرڪشي سان، يار دوست اڪثر فرمائش ڪري مونکان شيخ اياز جا اهڙا شعر ٻڌندا هئا ۽ مان کين ٻڌائيندو هئس:
جي تون آئين رات، الا او رات، ته منهنجي رات امر ٿي ويندي.
واهه واهه پئجي ويندي هئي ۽ مونکي غالب جو اهو مقولو ياد پوندو هو ته جو ڪلام گهٽين ۾ ڪوٺن تي ۽ محفلن ۾ ڳايو وڃي سو ڪو نه مرندو. اياز جيئري ئي اهي رنگ ويٺو ڏسي. پر راڳ اهو جو شاعر جي روح جي راڙ کي پهچي. کيس مئڊم زرينا بلوچ جي ترتيب ڏنل موسيقي پسند ايندي آهي. مٺو ماڻهو آهي، شڪايت ڪو نه ڪندو آهي. ڏک ۽ ناراضپو به کلندي اظهار ڪندو آهي. هڪ ڏينهن مشڪندي چيائين جمال هي ته ڏس مون ڪهڙي صورتحال جو ذڪر ڪيو آهي، ۽ سرمد سنڌي (رحمان مغل) اهڙي ڌن ۾ پيو ڳائي جو ماڻهو پيا نچن ۽ تاڙيون وڄائن.
ڪنڊيءَ نه سڱري، ٻٻر نه پلڙا،
ڇانگون نه ڇيلڙا، مارو اڪيلڙا.
هي ته روئڻ جو مقام آهي. انهيءَ ۾ تاڙيون وڄائڻ ۽ نچڻ جي ڪهڙي تڪ آهي. مون سندس ئي محاورو استعمال ڪيو ته اهي لابيءَ جا فنڪار آهن، پاڻ وڻائڻ به وڏو مرض آهي ۽ ان ۾ سڀ جو سڀ سڄي دنيا جا ماڻهو ورتل آهن. چيائين ”تون ته ڪو نه آهين!“ چيم ”ڇو ڪين، هر ڪو پاڻ کي تسينگ ۽ تيسمار خان ٿو سمجهي!“ کليو. چيم ”تنهنجا ويجهي ۾ ويجها ساٿي دوست پاڻ کي توکان وڏو شاعر ٿا سمجهن ۽ چون ٿا (اظهار ڪن ٿا). کيس سڀ خبر هئي پر چپ رهيو ۽ هٿ سان نه! نه! ڪيائين.
هڪ صاحب عالم، اديب، دانشور، صحافي، آفيسر، تقرير باز سڀ ڪجهه آهي، هفتي ۾ هڪ ٻه دفعا سکر ۾ اياز وٽ محفل ڪرڻ ويندو هو. وهسڪي پي ماني کائي، ڊاڙ ٺڪاءَ هڻي ايندو هو. اياز جي شاعري جي عظمت جو انڪاري ته ٿي نٿي سگهيو. هڪ رات مان وٽس مهمان ٿي رهيس. واندڪائي ۽ نويڪلائيءَ ۾ ويٺا هئاسون ته تمام گنڀيرتا سان مونکي چيائين ته ”اياز کي ڏسي ڀانيان ٿو ته شاهه لطيف به وڏو فراڊ هوندو!“ هڪڙن ماڻهن جي عادت هوندي آهي هروڀرو ٽنگ هڻڻ. زهر سان ڀريل هوندو ته ضرور اوڪارو ايندو ۽ اوڳاڇيون به. مون اياز سان ڳالهه ڪانه ڪئي. هو پاڻ ئي تيز فهم، سمجهو ۽ ماٺار وارو آهي. هڪ ڏينهن پاڻ ئي ان ماڻهوءَ جو نالو وٺي چيائين ته ”فلاڻي کي گلا ڪرڻ کانسواءِ ننڊ نه ٿي اچي کاڌو هضم ٿو ٿئي.“ معنيٰ ته سندس فطرت ۾ اهو زهر ڀريل آهي. چيومانس ته ”تو وٽ ته ايندو ڪندو آهي!“ چيائين، ”ها، مان وٽ ايندو آهي، چانهه ٻانهه پي ويندو آهي!“ ايندو آهي ۽ چانهه ٻانهن پي ويندو آهي، معنيٰ سڀ ڪجهه معاف اٿس!
ٻئي به هڪ شاعر ۽ طارق اشرف جو ڏک ڪڍيائين پر گڏوگڏ اهو به چيائين ته ”مان وٽ نياڻين سان ايندا آهن ۽ ماني ٽڪي کائي ويندا آهن!“ معنيٰ ڀلا ماڻهو آهن ۽ مون تي مهربان آهن. اهڙو پيارو ماڻهو جو ڏک ڏيندڙن کي به پنهنجو سمجهي، ويٺو ساڻن قرب ونڊي.
اياز جڏهن وائس چانسلر هو ته حيدرآباد جا ٻه سنڌي ڊپٽي ڪمشنر ساڻس اصل نه ٺهيا بلڪ هر محفل ۾ سندس شڪايت، ٽوڪ ۽ طنز ڪندا هئا. چي ”غريب وڪيلڙو هئو، گه