ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

ر ۾ مُوڙن تي ويهندا هئا، هاڻ جو بنگلا، گاڏيون، قالين ۽ نوڪر چاڪر ڏٺا اٿن سو ڦونڊ ۾ ڀرجي ويا آهن.“ حقيقت اها هئي ته تن ڏينهين ڊپٽي ڪمشنر پاڻ کي بي تاج بادشاهه سمجهندا هئا ۽ هر ڪنهن کي پنهنجو ڳيجهو ۽ ماتحت. مونسان هڪ ڊي سي صاحب پاڻ شڪايت ڪئي ته گورنر جي آمد تي سرڪاري طرح پروگرام ٺهندو آهي پر شيخ صاحب هروڀرو ٽنگ اڙائي، گورنر سان سڌو ڳالهائي مداخلت ڪري، ڦير گهير ڪرائي پاڻ موکيندو هو. مان يونيورسٽي سنڊيڪيٽ جو ميمبر هئس. رجسٽرار ۽ ٻين واسطيدار ماڻهن کان معلومات ورتم. پتو پيو ته ڊي سي صاحبان پنهنجي پذيرائي خاطر گورنر صاحب کي حيدرآباد ڪئمپس جي وزٽ (پڙتال) تي پاڻ سان گڏ وٺي وڃڻ جو پروگرام ٺاهي پيا ڇڏين. اياز کي پروفيسر وغيره اهڙو اطلاع پيا ڏين ته ظاهر آهي ته هو ناراض ٿي پيو وڃي. گورنر آهي چانسلر، سو ضرور وائس چانسلر سان مشورو ڪري پوءِ پروگرام ٺاهڻ کپي. اياز گورنر سان ڳالهائي، ڪلاڪ کن جو وقفو ڪرائي، انتظامات درست ڪرائي، گورنر کي ڀليڪار ڪرڻ لاءِ پاڻ پهچي پيو وڃي ۽ ڊي سي صاحبان کي پوئتي ڌڪي پيو وڃي ۽ هر وقت گورنر سان گڏ پيو هلي ۽ ويهي ۽ معاملا سمجهائي. اها ڳالهه ڊي سي صاحبن کي اصل نٿي وڻي ته هو ٽئين نمبر پوزيشن ۾ اچي وڃين.
اهو ڀٽي صاحب جو دؤر هو ۽ هو صاحب بيوروڪريسي يعني ڪامورا شاهي جي حق ۾ هو ۽ ان کي طاقتور رکيائين، ايتري قدر جو عبدالقادر ابڙو جو ان وقت، جيڪب آباد جو ڊي سي هو تنهن مون سان پاڻ ڳالهه ڪئي ته بيگم نصرت ڀٽو صاحبه، خاتون اول، جيڪب آباد آئي ته جيڪب آباد ضلعي جون معزز خواتين اچي وٽس ڳاهٽ ٿيون، بيگم صاحبه شهر جو، رائونڊ لڳائي حالتون بذات خود، نظر مان ڪڍڻ جو خيال ظاهر ڪيو ته ڪيتريون معزز خواتين اڳرائي ڪري ساڻس گڏ گاڏيءَ ۾ ويهي رهيون. بيگم صاحبه سڀني خواتين کي لهي وڃڻ جو چيو ۽ اظهار ڪيائين ته هوءَ صرف ڊي سي صاحب جي بيگم کي پاڻ سان گڏ ويهاريندي، اهڙو اطلاع ڊي سي صاحب کي ڏٺو ويو ۽ سندس بيگم تڙ تڪڙ ۾ تيار ٿي بيگم صاحبه وٽ پهتي ۽ بيگم صاحبه کيس پاڻ سان گڏ هڪ سيٽ تي ويهاري شهر جا مختلف هنڌ ڏٺا، ٻيون معزز خواتين پنهنجين پنهنجين گاڏين ۾ قافلي جي صورت۾ سندن گاڏيءَ پٺيان هليون. اهو هئو شانائتو طريقو ڊي سي صاحب ۽ سندس بيگم کي عزت ڏيڻ جو.
هر ڪنهن کي معلوم آهي ته ڊي سي صاحب ضلعي جي هر محڪمي، آفيسر ۽ هر معزز ماڻهوءَ کي پنهنجو ماتحت ۽ رعيت ڪري سمجهندا هئا، اهو هڪ نظام هو. ڊي سي صاحب هر کاتي تي نظر رکندو هو. پوءِ ڀلي انجنيئري کاتو هجي، صحت کاتو، تعليم کاتو يا پوليس کاتو. ائين هو هر ضلعي جو محتسب هئو. پوءِ صوبائي محتسب اعليٰ جي ضرورت ئي ڪا نه هئي جو ماڻهو وتن ڪراچيءَ جا ڌڪا کائيندا، لوڪل بورڊ ۽ ميونسپالٽيءَ جو نگران به ڊي سي صاحب هئو. اهڙي طرح در تي گهر ويٺي داد فرياد ٿئي ته باقي ڇا کپي! ڏاڍو چڱو نظام پئي هليو. اڄ جو گهڻن صوبن ٺاهڻ جي ڳالهه پيا ڪن سا غير ضروري، بيڪار اٽي تي چٽي آهي. منهنجي ته اها صلاح آهي ته ڪمشنر جو عهدو به ختم ڪيو وڃي ۽ هر ڊي سيءَ کي ڊپٽي گورنر بڻائي مڪمل انتظامي اختيار ڏنا وڃن. پوءِ ڏسو ته ڪهڙو ۽ ڪيڏو سماجي ۽ انتظامي ڦيرو اچي ٿو وڃي. اسيمبلي ميمبر صاحبن کي حڪومتي معاملن کان پري رکيو وڃي ۽ کين مداخلت ڪرڻ نه ڏجي. ڀلي مهيني ۾ هڪڙو دفعو ڊپٽي گورنر صاحب کين سڏائي ميٽنگ ۾ ويهاري صلاح مصلحت ڪري بس. هو جوابده رڳو گورنر ۽ چيف سيڪريٽري ڏانهن هجي. مٿس نگران رڳو عدليه هوندي، ٻيو ڪو به نه.
عوامي حڪومت جو اهو قطعي مطلب ناهي ته هر عوامي نمائندو، چور هجي يا دهشتگرد يا ڀوڪ بصر، حڪومتي ۽ انتظامي معاملن ۾ ٽنگ اڙائي، ائين انتظاميه، عدليه ۽ پارليامينٽ پنهنجي پنهنجي دائري جي اندر رهي، سچائي، خلوص ۽ ايمانداريءَ سان پنهنجا پنهنجا فرض نباهن ته هي ملڪ هوند سرڳ ٿي پوي ۽ جمهوريت جون به پاڙون پختيون ٿين. ٻي صورت ۾ خبر ناهي، الائي ڪڏهن ۽ الائي ڪهڙو ڌماڪو ٿئي جو سڄو ٽڪساٽ، پتن جي ماڙيءَ جيان اچي ڌڙام ڪري. پوءِ اي اکين وارا غيرت وٺو. شال مال، جانيون ۽ عزتون سلامت رهن، جي ڪجهه نه ڪجهه، ڪوڏي ڪسيرو ئي سهي هر غريب غربي وٽ موجود آهن. انهن نعمتن کان الله رب العالمين ڪنهن کي به وانجهيو نه رکيو آهي، هر ماڻهو رڳو پنهنجي عزت، جان ۽ مال (ٻني ۽ وني به ان ۾ اچي وڃي ٿي) جي صحيح حفاظت ڪرڻ سکي ۽ ڪري ته هوند هي معاشرو سڌري، سکيو ستابو ٿي پوي. باقي جيڪڏهن صبوح کان شام تائين هوٽلن تي چانهيون پيئبيون يا مڪانن تي چرس جا دڳاڙا هڻبا يا ڀنگ جا ڪونڊا خالي ڪبا ته پوءِ پٺيان ڀينگ نه ٿيندي ته ٻيو ڇا ٿيندو؟
ڳالهه پي ڪيم شيخ اياز صاحب جي عزت النفس جي ۽ سندس تيز فهميءَ جي جيڪا سنڌي ڊي سي صاحب کي نٿي آئڙي، باقي جڏهن ضياءَ جو مارشل لا لڳو ۽ ملڪ فوج جي حوالي ٿي ويو تڏهن عبدالله ميمڻ صاحب جو ان وقت ڪمشنر هئو تنهن شڪايت ڪئي ته اياز صاحب يونيورسٽيءَ جي معاملن تي فوجي آفيسرن توڙي پوليس عملدارن جي مخالفت نه ڪندو هو ۽ سندن ها ۾ ها ملائيندو هو. عبدالله مميڻ صاحب اهڙو ماڻهو آهي جو سندس ڳالهه ۾ ضرور وزن هوندو. مون اياز سان ڳالهه ڪئي، هن مڃيو ته عبدالله صاحب صحيح ٿو چوي، پر کلندي کلندي چيائين ته عبدالله صاحب ڪمشنر آهي کيس جيل ۾ ته ڪو نه وجهن ها، ايوب جو جيل به مون ڪاٽيو وري ضياءَ جو جيل به مان ڪاٽيان؟ نوڪريءَ کي به انهي ڪري چنبڙي پيو آهيان ته متان ٻاهر نڪرڻ سان بي دريافتو جيل ۾ نه هڻي ڇڏين. هو ڪيتري قدر صحيح هو. اهو فيصلو مون ته ڪري ڇڏيو ۽ کيس ٻڌايم به ۽ صلاح ڏني مانس ته هاءِ ڪورٽ جي جج جي نوڪري مليس ته وٺي ڇڏي. جنرل ضياءَ صاحب نهايت چتر ۽ چالاڪ هو. کيس هائو! هائو! ڪندو آيو پر جج ڪو نه ڪيائينس. موٽي وڃي شان سان سکر ۾ وڪالت ڪيائين ۽ ٻڏي جا ٻيڻا ٿي پيس.
مون ڳالهه پي ڪئي 1965ع واري لڙائيءَ جي ،جڏهن شيخ صاحب پنهنجو مشهور نظم ”آهه متو سنگرام، سامهون آ نارائڻ شيام“ لکيو ۽ مون کيس صلاح ڏني ته سنگرام بجاءِ ڪهرام لکي ۽ نارائڻ شيام بجاءِ لتا منگيشڪر يا ٻيو ڪو فنڪار لکي ته شيخ صاحب وراڻيو ته ”ڇا مان به انقلابي بجاءِ لابيءَ جو شاعر ٿي وڃان؟“ اهو هو ارڏو شيخ اياز جو اڄ به اهڙو ئي ارڏو پهاڙ ٿيو ويٺو آهي ۽ مٿس تنقيد جي بوڇاڙ پئي پوي پر هو لهوارو نٿو وهي ۽ اڪيلو پيو وهي اوڀار. اهڙو ٻيو ارڏو ليکڪ مونکي مئڊم نورالهديٰ شاهه ۾ نظر اچي ٿو يا مئڊم خيرالنساءِ جعفري ۾ جن کي ٿڦيڙن جي يا ڪنهن ٻي طاقت جي ڪا پرواهه ناهي. باقي ٻيا ته ماڻهن کي خوش ڪرڻ ۾ ۽ داد وٺڻ جا مجنون آهن. اياز انهن مان آهي. جيڪي اول اول سر اڏيءَ تي رکڻ لاءِ ڪڏي اڳتي وڌن ٿا. جيڪو ماڻهو اهڙي بيباڪ نموني سان ڀالا کڻي رڻ ۾ لهي پيو، ان کي اڄ سندس مداح ڳالهائڻ جي آزادي ڏيڻ لاءِ تيار ناهن، هو جيڪي سچ سمجهندو سو چوندو ۽ کيس ڪو به ۽ ڪا به ڳالهه