ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

روڪي نه سگهندي، ڇاڪاڻ ته هو خود موڙ ڏيڻ وارو ماڻهو آهي، مڙڻ وارو ناهي. سندس نيتن تي شڪ ڪرڻ وارا خود بدنيت آهن.
هو هن وقت حيرت جي مٿاهين مقام تي آهي ۽ هن سچ جي ڪجهه جهلڪ، روحانيت، اسراريت ۽ الوهيت ۾ ڏسي ورتي آهي. هاڻِ ڪُهي وجهوس، هو ڪو نه مڙندو، منصور ثاني ٿي ڏيکاريندو. بدطِينت ۽ بدنيت ماڻهو (اڄوڪا دانشور) چون ته اياز جو انهيءَ ۾ به ڪو مطلب ۽ مقصد هوندو. شايد جماعت اسلامي يا طالبان يا ايران مان ڪجهه دنيوي دڳل حاصل ڪرڻ ٿو گهري. مون اڳ به عرض ڪيو آهي ته هر ماڻهو پنهنجي دل وٽان ڳالهه ڪندو آهي. ڇاڪاڻ ته پاڻ خوشامدي ۽ جي حضوري ۾ گذاريو اٿن، تنهن ڪري اياز سان به اها ئي ڳالهه منسوب ڪن ٿا. محترمه بينظير صاحبه وزيراعظم ٿي ته هن شيخ صاحب کي ملاقات لاءِ گهرايو. مونکي گهرائي ها ته مان به وڃان ها. هر ڪو وڃي ها. پر شيخ صاحب ويو ته سندس سڄڻن باهوڙ لائي ڏني ته ڪو عهدو وٺڻ ويو آهي. ٻيو طبقو جيڪو خوشامدي يا جي حضوري نه به هجي، پر خوشامد پرست، داد پرست ۽ شهرت پرست ضرور آهي، اهڙا ماڻهو مسهو هوندا آهن.
ڄام صادق علي مشهور سخي مرد هو. هر ڪنهن کي اڻ گهوريو پيو ڏيندو هو. چيف منسٽر ٿيو ته شيخ صاحب کي ملڻ لاءِ چيائين پر شيخ صاحب ڪو نه ويو. ڄام صادق علي پاڻ وٽس پرنس ڪامپليڪس ۾ ملڻ ويو. شيخ صاحب جي ناساز صحت ڏسي ڄام صاحب اتي جو اتي سندس علاج لاءِ ڏهه لک رپيا منظور ڪيا. اهڙو آرڊر لکت ۾ به شيخ صاحب کي پهتو. پر پئسا نڪو مليا نه وري شيخ صاحب ان لاءِ هٿ پير هنيا. شابس هجي، جناب عبدالحميد آخوند صاحب کي جنهن وس آهر گهڻي ڪوشش ڪئي پر وزير خزانا هئو لياقت علي خان جتوئي جنهن چيو ته ”خزانو خالي آهي ته پئسا ڪٿان ڏبا؟“
ٻيو اهڙو مست ملنگ، کرو ۽ سچو ماڻهو مون ڏٺو، سوڀو گيانچنداڻي. ڇا به ڪيو، هو نه وڪامندو، نڪي مڙندو. منهنجي ڪا ساڻس گهڻي ڏيٺ ويٺ ڪانه هئي. ڪاليج ۾ پڙهندو هئس ته هڪ ٻه دفعو ادبي ميٽنگن ۾ ڏٺو هئم. تمام مخصوص ميٽنگ ٿيندي هئي. پنج ست ماڻهو، سوڀو، ڪيرت، گوبند مالهي، گوبند پنجابي، شيخ ستار ميرپور خاص وارو ۽ شيخ اياز. ترقي پسند اديب سڏبا هئا. مان نڪي لکندو هئس، نڪي منجهائن هئس. مهرباني ڪري مونکي گهرائيندا هئا. يا ته ڪنهن سفارش ڪئي هوندي يا ته مون ۾ ڪو وکر ڏٺو هوندائون. هئس ته نمازي ۽ خاڪي پوش خاڪسار. اهو ڌنڌلو خاڪو سوڀي جو ياد اٿم. وري ڪا ملاقات ڪا نه ٿي، سوڀو وڃي جيل ۾ پيو ۽ مان اچي لاڙڪاڻي ۾ وڪيل ٿيس. تاج محمد ابڙي سان ياراني پڪي ٿي ويم جو هو به لاڙڪاڻي ۾ وڪيل ٿي آيو ۽ ادا شمس وٽ جونيئر ٿي ڪم ڪيائين.
اهو سڀ تاج محمد جو ڪرشمو هئو جو مان کاٻي ڌر جي تحريڪن، هاري پارٽي ۽ مزدور يونين ۾ ڪم ڪرڻ لڳس، مون پنهنجي وڪالت جي آفيس ۾ پاڪ سوويت دوستي جي انجمن کولي. اهو آئيڊيا به تاج محمد جو هو ۽ همٿائڻ به ان جو هو. سوويت لٽريچر جي لئبرري به اتي ئي قائم ڪيم. ان ۾ مهاجرن مان مرحومه صمد رضوي صاحب ڀرپور حصو ورتو ۽ ڪجهه ڪتاب به عطيو ڪيائين. مون تي ايڏو ڀروسو ڪيو ويو جو ڪميونسٽ پارٽيءَ جون ميٽنگون به اتي ڪيون وينديون هيون. اهو ڪرشمو به تاج محمد ابڙي جو هو. حقيقت ۾ اها سياڻپ يا چالاڪي هئي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ۽ تاج محمد ان ۾ سؤ فيصد ملوث هئو. اصل مطلب هو ته ڇاپو لڳي يا وٺ پڪڙ ۽ گرفتاري ٿئي ته ڪميونسٽ پارٽيءَ جا ميمبر بچي وڃن ۽ مٿن ڪو ڏوهه نه پوي. مون به اها اٽڪلبازي سمجهي ٿي ۽ تاج محمد به ڄاتو ٿي ته جمال سمجهي ويو آهي. پر ڇاڪاڻ ته اسان جي دوستي پختي هئي ان ڪري نه ڪو بغض رهيو نه غلط فهمي. سنڌي ادبي سنگت جي شاخ جو قيام به انهيءَ سلسلي جي ڪڙي هئي.
پارٽي ميٽنگن جي بحث مباحثي ۾ مان به ڀرپور حصو وٺندو هئس. هر ميٽنگ جي شروعات ائين ٿيندي هئي ته اڳين ميٽنگ ۾ اسان هي هي فيصلا ڪيا ۽ ان ۾ هي هي غلطيون هيون ۽ هي جي نقصان ٿيا. اها هڪ سٺي روايت هئي پر مونکان سَٺو نه ٿيو ۽ چئي ڏيندو هئس ته ”ڪامريڊ پوءِ هر ڀيري غلطيون ڇو ٿا ڪيو؟ هر حڪومت جي مخالفت ڪري جڏهن ان کي ڪيرايون ٿا يا پاڻمرادو ڪري ٿي پوي ته وري نئين حڪومت خلاف ڪات ڪهاڙا کڻي، مخالفت تي سندرو ٻڌي ٿا بيهون. انهيءَ ۾ ڪهڙي تڪ آهي يا دانشمندي آهي؟“ منهنجي اهڙي تکي تنقيد تي سڀن جون نظرون مون ۾ کپي وينديون هيون ۽ پڇندا هئا ته ”ڪامريڊ توهان جو ڇا خيال آهي، ڇا ڪيون؟ ڇا هر ايندڙ حڪومت جي آجيان ڪيون؟“ مان پنهنجي لائين ڏيندو هئس ته ”اسين پنهنجو ٽارگيٽ مطالبن جو تعين ڪيون ۽ جڏهن نئين حڪومت اچي ته پنهنجي حيثيت مڃارائي، پارٽيءَ لاءِ يا پارٽي ورڪرن لاءِ فائدا وٺون ۽ آهستي آهستي قدم ڄمائيندا وڌندا هلون!“ منهنجي سوچ کي ’بورزوا سوچ‘ جو ٺپو هڻي رد ڪري ڇڏنيدا هئا. بلڪ ائين به چئي ڏنائون ته منهنجي سوچ بيوروڪريٽ سوچ آهي ڇاڪاڻ ته منهنجي ڪامورن سان اٿڻي ويهڻي هئي.
پارٽيءَ ۾ ڪير ڪڇي! خاص خاص ڪامريڊ اڳواٽ پاڻ ۾ گڏجي، فيصلا ڪري ايندا هئا. پارٽي ميٽنگ ۾ اهو ئي ٿيندو هو جيڪي اڳواٽ رٿيل هوندو هو. چوڻي آهي ته ’اڻت اها ئي ٿيندي جيڪا ڪوريءَ جي من ۾ هوندي‘ بس ’ڪوريءَ‘ جو اکر ڪڍي، ڪميونسٽ وجهي ڇڏيو ته به اها چوڻي سورهن آنا سچي بيهندي. هڪ ڪندي انهيءَ ۾ ڪا خرابي به ڪانهي. چار چڱا دماغ ويهي سوچي سمجهي فيصلا ڪري اچن ۽ پوءِ ان تي پيرکوڙي بيهي رهن ته گهڻا مونجهارا ۽ انتشار دٻجي ٿا وڃن. اهڙو ڊسپلين رکبو هو. پر نيٺ به ته انسان آهي ۽ هر ڪو پنهنجي سوچ رکي ٿو سو ڪي آزاد خيال ڪامريڊ، ڊسيپلين جي دٻاءُ هيٺ ماٺ نه رهندا هئا پر ٻاهر نڪري خاص دوستن يا ڪنهن دوست سان ٻڙڪ ٻاهر ڪڍي وجهندا هئا ته، ”ڪامريڊ هي ته سڌو سنئون سوچ تي پهرا آهن.“ محاورو استعمال ڪندا هئا، ريجيمينٽيشن آف ٿاٽ (regimentation of thought) بس وڌيڪ ڪو نه ڪڇبو هو.
هڪڙو تاج محمد ابڙو هو جنهن سان مان کُلي ڳالهائي سگهندو هئس. چوندو هئوسانس ته ”تنهنجا هي ڪامريڊ الائي ڪهڙي خيالي جنت ۾ ٿا رهن ۽ ڏاڍيون خوش فهميون اٿن.“ ٿوري ٿوري ڳالهه تي چوندا، بس سرخ سويرو دستڪ پيو ڏئي اجهو آيو ڪي آيو. چين هندوستان تي حملو ڪيو ته کڳيون هڻڻ لڳا ته اجهو سرخ انقلاب پهچي ويو. مون ته تاج محد کي چئي ڏنو ته ”اڄ ڪميونزم کي هندستان ۾ هميشھ لاءِ گهٽو ڏئي ماريو ويو.“ تاج محمد ڪجهه ششدر ٿي ويو ۽ محتاط انداز ۾ چيائين ته ”پارٽيءَ ۾ اها ڳالهه ڪر!“ وري روس جهڙي سپر ديو هيڪل طاقت افغانستان تي حملو ڪيو ته سڀ ڪامريڊ يڪراءِ ٿي ويا ته ”اجهو افغانستان توڙي پاڪستان سرخ ٿي ويندا!“ اڙي ڀائي، اکيون ٻوٽي ڪيئن ٿا ائين چئو. اها ڳالهه ته مارڪسي فلسفي جي به خلاف آهي ته ڌرتي ڌڻين جي رضا خوشي ۽ شرڪت کانسواءِ ڪو انقلاب اچي سگهي ٿو. انقلاب حقيقت ۾ ڌرتيءَ مان ئي اڀري ٿو جنهن ۾ ڌرتي ڌڻين جي منظم سگهه ۽ رضاڪاراڻه شرڪت لازمي آهي. تاج محمد مونسان شامل راءِ هو ته به چيائين ته ”پارٽي قيادت جي فيصلي هيٺ اهڙو ائڊوينچر (مهم جوئي)