ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�ت جو عرض ڪيو ته به آنا ڪاني ڪندا ته وقت ڪونهي، مير صاحب کي ڪهڙو جواب ڏيان، ڏوهاريءَ جيئن چيم، ”سرڪار اسين بيڪار ماڻهو، معافي ملي!“ مير صاحب ايڏو تيز فهم جو ’بيڪار‘ لفظ ٻڌي هڪدم چيائين ته ”سرڪار، ڪار اچيو پئي هليا اچو!“ مان تڪڙو تيار مس ٿيس ته هوٽل جو بئيرو ڀڄندو آيو ته ”توهان لاءِ جهنڊي واري گاڏي آئي آهي!“ گاڏيءَ وٽ آيس ته ڊرائيور در کولي سلام ڪيو ۽ سڌو ملٽري هيڊ ڪوارٽر ڏانهن روانو ٿيو. گيٽ اندر وڃي گاڏي هڪ هنڌ بيهاريائين.
مان لهي ورانڊي ۾ آيس ته ڪرنل يوسف، جو سرحدي پٺاڻ آهي ۽ منهنجو اڳ ئي واقف هئو جو هت ڪراچيءَ ۾ مير رسول بخش خان ٽالپر جڏهن گورنر سنڌ هئو ته سندس اي ڊي سي هئو، تنهن اچي آڌرڀاءُ ڪيو ۽ سڌو مير صاحب جي ڪمري ۾ وٺي ويو. مير صاحب سڌو اٿي بيهي رهيو ۽ گرمجوشي ۽ پنهنجي مخصوص خنده پيشاني سان ڀاڪر پائي مليو ۽ خوش خير عافيت ڪيائين. مون هتي ٻن خاص ڳالهين جو ذڪر ڪيو آهي. هڪ سڌو اٿي بيهڻ ٻيو کلمک ٿي ملڻ. اهي ٻه خوبيون مون ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ ۾ ڏٺيون ته صرف جسٽس فيروز غلام علي نانا ۾. ان جي ملڻي به اهڙي هئي جو ٿڪ ئي لهي ويندا هئا. ٻيا آفيسر ياوزير ڪيترا به ڄاڻ سڃاڻ وارا هجن ته ويٺي ئي ملندا ۽ اٿندا ته اڌ اٿي ويهي رهندا ۽ سندن پيشانيءَ جا گهنج چٽي چغلي هڻندا ته هو خفي ٿيو ويٺو آهي.
مير صاحب جي مرڪ اهڙي ته سحر انگيز (مُنڊي ڇڏڻ واري) هئي جو بلڪل پنهنجائپ وارو ماحول (وايو منڊل) پيدا ٿي ويندو هو ۽ اٿڻ تي دل ئي نه ٿيندي هئي. بهرحال مون سندس اعليٰ منصب ۽ مصروفيتن کي نظر ۾ رکندي پنج منٽ ويهي موڪلايو ته پاڻ، وجيهه شڪيل قدآور شاندار شخصيت جو مالڪ، نه رڳو اٿي بيٺو بلڪه ڪار تائين ڇڏڻ آيو. موڪلائڻ لاءِ هٿ وڌايم ته ٻئي هٿ کڻي مٿي کنيائين، يعني هٿ نه ملايائين ۽ چيائين، ”سدائين گڏ، سرڪار، سدائين گڏ!“ ملڻي: ”حياتيءَ جو خير!“ يا ”وڏي ڄمار!“ ۽ موڪلاڻي: ” سدائين، گڏ!“ ڪهڙو نه پيارو ۽ عجب جهڙو انداز آهي. شيخ اياز سان مير صاحبن جي اهڙن طور طريقن جو ذڪر ڪيم ته هڪدم چيائين ته ”مونکي به وٺي هل پر بنان ٻڌائڻ جي. ڏسجي ته اوپري ماڻهوءَ سان به مير صاحب اهڙي طرح هلن ٿا يا نه“ پر اهڙو موقعو ڪڏهن ڪو نه آيو.
شيخ اياز جو ذڪر ڪندي مير علي احمد خان ۽ سوڀي گيانچنداڻي جو ذڪر اچي ويو. ڪميونزم جو ذڪر به آيو. ان باري ۾ سوڀي جا لفظ ته سرٽيفڪيٽ آهن، ڪه نه؟ انهيءَ جي سند، باقاعدي تحريري موجود آهي ته ”اياز نه ڪڏهن ڪميونسٽ هئو، نه آهي،“ پوءِ به اسانجا اديب سڳورا اياز کي لوئيندا اچن ته هو پنهنجن ئي مقرر ڪيل معيارن کان هٽي ويو. ڳالهه اصل ۾ ڇاهي ته اسانجي اهڙن دانشورن علم جي ڏاڪڻ جو ڏاڪو ڏاڪو ڪري چڙهڻ جو اڻانگو رستو چڙهڻ بجاءِ، هڪدم دانشور سڏائڻ خاطر، ٽپ ڏئي کڏ تي چڙهي کڻي ڍنڍورو ڏنو ته هو سوشلسٽ، ڪميونسٽ، ماده پرست ۽ مذهب جي خلاف آهن تنهن ڪري هو دانشور، ترقي پسند، ڏاها ۽ انقلابي آهن. ائين پاڻمرادو پنهنجي خودساخته هڪ هٽي جي ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسي، تيسمار خان ٿي پيا، سواءِ رسول بخش پليجي، محمد ابراهيم جوئي، نورالدين سرڪي سوڀي ۽ ٻين وڏن نالن جي، جيڪي واقعي نور نچوئي، ڍڳ ڪتابن جا پڙهي، عملي اؤکاين مان گذري پچي ڪوڪ ٿي نڪتا. باقي جيڪي کڏ تي چڙهي کِجڪو مچائي بيٺا هئا، ۽ اياز کي ٿنڀو بڻائي ان جي ٽيڪ تي شهپر وٽيندا رهيا، تن جو اهو ٿنڀو کسڪندو ڏٺو ته پنهنجو احتساب ڪرڻ بجاءِ اياز تي الزامن جي بوڇاڙ ڪري ڏنائون.
الائي ڪهڙو ڪلچر پيدا ٿيو آهي جو پاڻ مان چوڪون ڪڍڻ بجاءِ ٻين مان چوڪون ٿا ڪڍن. ماڻهو پاڻ گند جو ڍير ۽ وتي ٻين جي لفظ لفظ ۽ قدم قدم مان اوڻايون ڳولهيندو ۽ ٽوڪبازي ڪندو، پاڻ تي آڱر به نه سهي ۽ ٻني لاءِ گٿا لفظ اوڳاڇڻ ۾ ذرو به نه هٻڪي. پاڻ کي افلاطون سمجهي ۽ ٻين کي نه رڳو ڀوڪ بصر پر منافق ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه سمجهي، هيءَ عجيب صورتحال آهي جو سچ چوڻ، ٽڪر ٽاڪڻ برابر آهي، ڪجي سو ڪجي ڇا؟ امير خسرو ٿو ياد اچيم جنهن چيو ته:
خلق مي گويد ڪه خسرو بت پرستي مي ڪند،
آري آري، مي ڪنم، باخلق عالم ڪار نيست.
(خلق ٿي چوي ته خسرو بت پرستي ٿو ڪري، هائو! هائو! ڪيان ٿو، مونکي خلق جي (جڳ جي) پرواهه ڪانهي). اياز هاڻي انهيءَ منزل کان به ٽپي اڳڀرو ٿي ويو آهي. پر ماڻهو ته ڪُور چشم ٿي پيا آهن، يعني ديد وڃائي ويٺا آهن پنهنجي براين ۽ جهالت جي خبر ئي ڪا نه ٿي پوين. انهن تي ظفر شاهه جو شعر بلڪل ٺهي ٿو اچي ته:
نه ٿي حال ڪي جب همين اپني خبر، رهي ديکتي اورون ڪي عيب و هنر،
پـڙي اپـني برائـيون پر جـو نظر تـو نـگـاهه مـيـن ڪـوئـي بـرا نه رهـا.
ڪيڏي نه ڀلوڙ ڳالهه ڪري ويو آهي. اها پاڻ سان لڳائي پنهنجو جائزو وٺو ته اسان مان هر ڪو وڳنڌ آهي جو کيئڻ لاءِ کڙيون کڻي ۽ اک ٽيٽ ڪري ته پهرين ڇاتي مارو ڪيان، هنڌ تي يا مانيءَ تي.
منهنجا به افعال ڏسو. مان پاڻ ڪهڙو سقراط آهيان جو پاڻ کي پاڻ پڇ ٻڌي مهري ڪيو اٿم. مان لاڏو آهيان، مهري ڪو نه آهيان. ڪنهن مونکي حق ڏنو آهي جو ويٺو آهيان ٻين مان ڪيڙا ڪڍڻ؟ نه اٿم سند، نه ڊگري نه ملي اٿم ڪا اعزازي ڊاڪٽوريٽ، پوءِ ڪيئن ٿو ڊاڪٽرن ۽ ڊگري جي مالڪن تي فتوائون صادر ڪيان. سو ڳالهه صاف ڪندو هلان ته مان رڳو آهيان ’ڊفينس ڪائونسل‘ يعني بچاءَ جو وڪيل، اياز کي ته بچاءَ جي وڪيل جي نه ضرورت آهي، نه هن مونکي وڪالت نامو ڏنو آهي. بس منهنجي دل کي جهٻي اچي ٿي. جڏهن سهي نٿو سگهان، تڏهن ٻاڦ پاڻمرادو پنهنجي نجي زور تي ڦاٽ کائي نڪري اچي ٿي. توهان ڏٺو هوندو ته ڪو ماڻهو صبر ڪندو سهندو ايندو، سهندو ايندو ۽ نيٺ هڪ ڏينهن سندس ٻنڌ ٽٽِي پوندي، پوءِ ٻوڙ ٻوڙان ڪندو، بنان روڪ ٽوڪ جي، ويندو سڀني جا وکا پڌرا ڪندو. اهو ائين آهي جيئن بئٽري اوور چارج ٿي وڃي. پوءِ چڻنگون نڪرنديون ۽ اوٻر به ٻاهر نڪري، اوتجي پوندو، پر مون ڪنهن جا وکا پڌرا ڪونه ڪيا آهن. ڪوشش ڪري، قلم تي پابندي لڳائي ڍڪ ڍڪيوم اٿم، پنهنجا عيب ڍڪڻ به سٺي ڳالهه آهي.
گند کوٽبو ته ڌپ وکرندي ۽ عيب ثواب جو سنڌو نه رهندو. پڻ پڏڻ پائي جنم وٺندي. مون ڳالهه شَب ۾ ڪئي آهي ۽ نالا نه کنيان اٿم. پوءِ به ڪنهن جي دل آزاري ٿي هجي ته مڙني کان معافي ٿو وٺان. حضور ﷺ جن ماڻهن کي پنهنجي بيڊ روم (بستري) جون جائز حرڪتون ۽ ڪارناما ظاهر ڪرڻ کان به منع فرمايو، ڏسو نفاست، حجاب، لڪ ۽ ستر ڪيڏو اهم آهي. اهڙيون وصفون هڪ ڪلچر، تمدن، سماج، معاشري ۽ گهرو سٻنڌ جون پاسبان آهن ۽ انهن کي ترتيب ڏيڻ ۾ انهن جو وڏو ڪردار آهي. اسان وٽ اهڙا پاڻ هُرتڙيا موجود آهن جو ڇاتي ٺوڪي چوندا ته، ”مان به خلقن ۾ ٽوپي نه لاهيانس (خوار نه ڪيانس) ته منهنجو نالو مٽائي رکجانءِ.“ ڀائي هيءَ ڪهڙي سورهيائي آهي. پرائو پٽڪو لاهبو ته هڪ ڏينهن پنهنجو پٽڪو به لهي ويندو. پر اهڙو پٽڪو پارايو ڇو ٿا. جو لاهڻ لاءِ پاڻ ئي