ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�و جيڪي پڪا هجن!“ تاج محمد ابڙي پهريائين ته پنهنجو نالو لکرايو ۽ هڪ ٻي جو ۽ منهنجو به نالو ڏنائين ته مون اتي جو اتي انڪار ڪيو. تاج محمد ڏاڍو ناراض ٿيو، چي ”سچي ڳالھه، سچو ڪيس، تون سنگت ۾ ايترو به ڪونه وهندين!“ مون صاف انڪار ڪندي چيو ته ”ڪوڙي شاهدي قطعي ڪونه ڏيندس. ڇاڪاڻ ته مان نئين ديري ويو ئي ڪونه هئس ۽ نه جوابدار ڏٺو اٿم، نه اغوا ٿيل ٻار!“ تاج محمد چپ ٿي ويو پر ايترو سو چيائين ته ”باقي تو مان ڪهڙو اميد آسرو؟“ مون هٿان جيڪي مرحوم جا ڪم ڪاريون ٿيا ۽ مددگاريون ٿيون سي مرحوم پاڻ سان قبر ۾ کڻي ويو.
مولوي نذير حسين به جيل مان ڇٽي آيو ۽ سندس موجودگيءَ ۾ ڪورٽ ۾ ڪيس هليو. آڏي پڇا ۾ شاهدن جيڪو گند ڪيو سو پاڻ ڏٺائين ۽ ٻڌائين. جوابدار ته ڇٽي ويو پر شام جو اسان جي ئي اوطاق تي مولوي صاحب جيڪو ٽَڪو مانُ ڪيو تاج محمد ۽ ٻين شاهدن جو، سو سڀني ڏٺو ۽ ٻڌو. مون کي ميار ڏيڻ بدران، ٿورا مڃيائين ته ”توهان تمام چڱو ڪيو جو صاف انڪار ڪيو، هنن يارن ته هٿ وٺي منهن ڪارو ڪيو!“ ٻئي ڏينھن تاج محمد مون کي چيو ته ”جمال تون صحيح هئين. مان غلط هئس!“ مون چيو ته ”ڀائو پراڻا آزموده اصول هزارن سالن جي تجربن کان پوءِ وضع ٿيا آهن. انهن کي وقتي ۽ فوري ضرورت هيٺ تبديل ڪرڻ بيوقوفي ۽ اخلاقي پستي آهي!“ هو مونسان انهيءَ ڳالھه تي متفق نه ٿيو ڇو ته مارڪسي نظريه مطابق فائدو حاصل ڪرڻ خاطر ڪجھه به ڪري گذرڻ جائز سمجهيو ٿي ويو. حالانڪ سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’لٺ کڻبي ڀاءُ ڪارڻ، شاهدي ڏبي الله ڪارڻ.‘
هڪ دفعي قاضي فضل الله جي بنگلي تي سندس موجودگيءَ ۾ ڪا ڳالھه قاضي صاحب جي راءِ جي مخالف نڪتي ته چيائين ته ”ڀلا جمال کان ٿا پڇون.“ مون اهڙي ڳالهه ڪئي جا قاضي صاحب جي خيال مطابق نه هئي. قاضي صاحب مونکي گُهوري ڏٺو ۽ چيائين ”کڻندين قسم؟“ مون تمام ڌيرج سان پر اعتماد لهجي ۾ پنهنجي زبان ڏانهن اشارو ڪري چيومانس ته ”قاضي صاحب منهنجي زبان ئي قسم آهي!“ اهڙي جواب تي قاضي صاحب صفا ماٺ ٿي ويو ۽ ان موضوع کي وڌيڪ نه ڇيڙيائين. تمام سياڻو ماڻهو هئو. مان تن ڏينهن ۾ اڃا ڇوڪراٽ هئس پر قاضي صاحب منهنجي گهڻي عزت ڪندو هو.
اسين هاءِ اسڪول ۾ پڙهندا هئاسون ته هڪ نوجوان، نوجوان معنيٰ ارڙهن ويھه سالن جو، نالو هئس محرم علي، قاضي صاحب وٽ گهڻو سلامي هئو. ڏاڍو، چتر، چالاڪ ۽ ڳالهائڻ جو بڙاڪي هئو. گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي ۾ اچي ڪيترن شاگردن کي چيائين ته ”قاضي صاحب توهان کي سڏايو آهي، هو سياستدان آهي، توهان کي ليڪچر ڏيندو!“ ويھه پنجويھه شاگرد وٺي، مون سميت قاضي صاحب جي بنگلي تي پهتو. قاضي صاحب اسان سان خنده پيشاني سان پيش آيو ۽ هڪ ننڍي تقرير به ڪيائين ۽ پوءِ اسان هليا وياسون. مقصد ۽ مطلب جي خبر ئي نه پئي.
محرم علي اچي مونکي لڳو ته ”تون شاگردن جو ليڊر ٿي وڃِ ۽ وقت به وقت کين قاضي صاحب ۽ کهڙي صاحب وٽ وٺي وڃ ته تنهنجو نالو به ٿيندو ۽ شهرت به.“ مون ۾ شهرت حاصل ڪرڻ جو ڪو شوق ڪونه هئو. مون ۾ عادت هوندي هئي ته ڪنهن وڏي کي منهن تي انڪار ڪونه ڪندو هئس. چيومانس ته ”هائو! ڏسي وٺبو.“ محرم علي اهڙو استاد جو منهنجي وڏي ڀاءُ شمس سان دوستي رکي انهيءَ کي پنهنجي عزائم کان واقف ڪيائين. پتو پيو ته محرم علي پنهنجا نمبر وڌائڻ لاءِ وڏن ماڻهن جي خوشامد شروع ڪئي هئي. پوءِ اوچتو ڪيترن ماڻهن کي ٺڳي کانئن پيسا وٺي گم ٿي ويو. ڪنهن خبر ڪئي ته انهيءَ کيس بمبئي ۾ ڏٺو هو ۽ وڏي ٺاٺ سان سٺين هوٽلن ۾ رهندو هو. وري ڪنهن کيس دهليءَ ۾ ٺاٺ باٺ سان ڏٺو. غريب جو ٻار صفا مسڪين سو رڳو ٺڳيءَ جي ٺاھ تي پئي تڳيو. پوءِ الائي سرڪاري، الائي غير سرڪاري ايجنٽ هو الائي ڇا، ڪاليج جي زماني ۾ مون کيس ريل جي فرسٽ ڪلاس گاڏي ۾ ويٺل ڏٺو ته مون وٽس وڃي چيو ته ”محرم علي خوش آهين“ ته ڪمال حرفت سان هيڏي هوڏي نهاري چيائين ”ڪير محرم علي توهان کي ڪا غلط فهمي ٿي آهي.“ مان چپڙي ڪري هليو ويس.مون وري اهو ماڻهو نه ڏٺو. اڏامندڙ خبر ٻڌم ته ٺڳيءَ جي الزام ۾ جيل جي سزا آيس. سچ الائي ڪوڙ، رب ٿو ڄاڻي. جتي به هوندو ڀانيان ٿو ته اثر رسوخ وارو ۽ دولتمند هوندو.
اهڙا ڪيئي افسانن جهڙا واقعا زندگيءَ ۾ رونما ٿين ٿا. سن 1940ع ۾ ادا شمس جهونا ڳڙھ مان بي اي پاس ڪري، علي ڳڙھ ۾ ايم. اي، ايل ايل بي پڙهندو هو ۽ وئڪيشن ۾ گهر هيرآباد حيدرآباد آيل هئو. مان اڃا نور محمد هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو هئس. بابا جي تعليم کاتي جي آفيس، هيرآباد ۾ ميرن جي قبن ڀرسان هئي ته هڪ ماڻهو نوجوان ڊگهو سنهڙو هڙٻاٽيون، ڳل چپڪيل اچي نڪتو. مون بابا جي آفيس ۾ راند پئي ڪئي ۽ هڪ ڊگهو ڄمونءَ جو وڻ هئو تنهن تي پي لٿس چڙهيس. هن ماڻهو مونکي سڏ ڪيو، وٽس ويس. چيائين، ”شمس، شمس ابڙو هئه؟“ مون چيو ”هائو!“ چيائين ته ”ٻڌائينس ته بنارس خان آيو آهي.“ گهر ڀرسان ئي هو. مان بنارس خان جو نالو ورجائيندو ادا شمس وٽ ويس ۽ ٻڌايومانس ته ”هڪ ماڻهو بنارس خان توهان کي پيو سڏي.“ ويچار ۾ پئجي پڇيائين ”جهونا ڳڙھ وارو!“ مون چيو ”الائي!“ ادا شوق ۽ تجسس ۾ اتاوليءَ سان ٻاهر نڪتو. ٻئي پاڻ ۾ ٻکجي ويا. ادا ڪرسيون ۽ ٽِپائي گهرائي باغ ۾ کيس ويهاريو ۽ پڇيو ته هو ماني کائيندو!
اڳي نه چانھه جو رواج هوندو هو نه چانھه جو پڇبو هئو. بلڪ تهذيب اها هئي ته آيل مهمان کان حال احوال وٺڻ کان اڳ کيس ماني کارائجي ۽ پوءِ حالي احوالي ٿجي. ادا مرحوم جو هن کان مانيءَ جو پڇڻ ۽ هن جي اکين مان ڳوڙها وهڻ. روئڻ بند ئي نه ٿئس، ادا چپڙي ڪري اٿي گهر آيو ۽ امان کي چيو ته امان جهونا ڳڙھ جو دوست آيو آهي. ماني ڪانه کاڌي اٿئين روئي پيو. بس ٻه اوڦراٽا ۽ آمليٽ ٺاهي ڏي ته کيس کارايان. امان ويچاري دل جي نرم سو هڪدم چيائين ”ابا مان صدقي، ويچارو بکارو آهي، مان گهڙيءَ ۾ ٺاهي ٿي وٺان.“ پاڻ اٽو ڳوهي ٻه موٽا اوڦراٽا، جنهن کي اڄڪلھه پراٺا ٿا چون، ڄڻڪ پاٺا هجن، ٺاهي ورتا ۽ ٻن بيضن جو آمليٽ به ٺاهي ورتائين. ماني ڍڪي مٿان ڪپڙو وجهي مونکي ڏنائين. هو ماڻهو به اچي مانيءَ تي ٽٽو ۽ منٽن ۾ صفائي ڪري ڳوڙهن ڀريل اکيون رومال سان اگهي چيائين ته ”ٻن ڏينهن کان ماني ڪونه کاڌي هئم.“
ادا صلاح هنيس ته هو اچي وٽس رهي جتي کيس ٽيئي وقت ماني ملندي. هو جوان به هائو! چئي ڪچهري ڪري هليو ويو. عزت نفس وارو ماڻهو هئو. وري ٻئي ڏينهن شام جو آيو ۽ دال چانور کائي هليو ويو. ڪجھه ڏينهن اهو سلسلو رهيو ۽ پوءِ گم ٿي ويو. اهو ٻي مهاڀاري لڙائيءَ جو دؤر هو. هڪ ڏينهن حيدرآباد ريلوي اسٽيشن تي وڃڻ ٿيو جو بابا جي بدلي ميرپورخاص ٿي هئي. هڪ گاڏي لاهور ٿي وئي. گاڏي فوجي سپاهين سان ڀريل هئي. جان کڻي ڏسان ته بنارس خان فوجي سپاهيءَ جي ورديءَ ۾ دريءَ وٽ ويٺو آهي. ڏاڍي اشتياق سان مان دريءَ وٽ ويس پر ريلوي اسٽيشن جي