ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

سندرو ٻڌي ٿا بيهو. هيءُ ته ڪو وڏو ذهني گڙٻڙ گهوٽالو ٿو ڏسجي، ڪا ڪل ٿڙيل ٿي ڏسجي جنهن جي چڱي طرح ڳولها ڦولها ڪري اونهي عميق جي جر تائين پهچڻو پوندو. هي ڪهڙا سيبتا ساماڻا آهن جو سوچ جي وهڪرن تي به واهي ٿي ٿا بيهن ۽ ان کي پنهنجي ٻُڪن سان ٻنڊو ڏيڻ ٿا چاهين.
هڪڙو نوجوان مليم، جنهن سنڌي ٻولي ۽ ادب جي عظيم محسن ڊاڪٽر نبي بخش خان تي اها ڪاوڙ ڪڍي ته هر ڳالهه کي بلوچ جي اک سان ٿو ڏسي ۽ بلوچيت جو شڪار آهي. ڀائي انهيءَ ۾ ڪهڙي خرابي آهي. بلوچن جو ته شاندار ماضي، شاندار تاريخ ۽ شانائتيون روايتون آهن. ڇو نه ان تي فخر ڪجي، تحقيق ڪجي ۽ هر ڳالهه جي تهه تائين پهچجي. هڪڙو ڪارو آمريڪي ورهين جا ورهيه جاکوڙ ڪري، پڇائون ڪندو وڃي آفريڪا جي ان هنڌ تائين پهتو جتان سندس وڏي پڙ ڏاڏي کي پڪڙي آمريڪا ۾ غلام ڪري وڪيو هئائين. هن ذري پرزي جاچ ڪري، ننڍا وڏا واقعا معلوم ڪري هڪ ڪتاب لکيو. ”بڻ بنياد“ Roots ان کي ايڏي مڃتا ملي جو ڪتاب لکن جي تعداد ۾ ڇپيو. ان تي فلم ٺهي ۽ ليکڪ ڪروڙ پتي ٿي ويو. آمريڪا جي گورن مان ڪنهن به ان ڪاري شيديءَ تي آڱر ڪانه کنئي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ تي اسان جيترو فخر ڪيون گهٽ آهي. منهنجي ساڻس سلام دعا پنجاهه پنجونجاهه سالن کان آهي. مون ته هن ۾ ڪو جهول ڪو نه ڏٺو آهي. وضعدار، عالم، محقق، کلمک هر ڳالهه دليلن ۽ حوالن سان ڪرڻ وارو، ٿڌو ٿانئريو ماڻهو آهي. عزت ڪمانڊ ڪرڻ وارو ماڻهو آهي. سندس ڪچهري ۾ ڪڏهن به وائڙي ڳالهه ۽ غير معياري، گهٽيا زبان استعمال نه ٿيندي آهي، اهڙي وڏي پربت کي به ماڻهو چهنڊڙيون پائن ته پوءِ شيخ اياز يا مون جهڙن ٻين جيتامڙن جي ڪهڙي عزت ڪندا.
مون به پنهنجي بُڻ بنياد جي تجسس ۾ سانگي قوم بابت ڪيڏي لانڍ ڪئي آهي. اها به اڻپوري آهي، ۽ ڪيئي غلطيون ڪيون هوندم جن جي تصحيح لاءِ وري به ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ڏانهن ورڻو پوندم، ڇاڪاڻ ته هو اٿارٽي (سند) آهي.
تازو سانگي قوم جي سردار، سردار مير ظفر حسين سانگيءَ سان ڳالهه ٻولهه ٿيم ته ان منهنجي ڳالهه کي ٽيڪو ڏنو ته وڏيرو جلال خان ابڙو جنهن ميان شاهل محمد کي شهيد ڪيو سو سانگي هئو. مولانا غلام الرسول مهر تاريخ ڪلهوڙا ۾ جن مشهور وڏيرن جا نالا لکيا آهن 1. وليداد خان ابڙو 2. طبيب خان ابڙو 3. پنجل خان ابڙو 4. عمر خان ابڙو 5. جلال خان ابڙو 6. بنگل خان ابڙو 7. نظر محمد ابڙو، انهن جي نالن تي اڄ تائين ڳوٺ ۽ ديهون موجود آهن. نظر محمد ۽ شير محمدخان ابڙو، سانگي نه هئا، ڪماريا ابڙا هئا. ڪماريو ابڙن جو وڏو گهر ۽ سردار گهر آهي، تڏهن به وڏيرو شير محمد خان ابڙو، ادا شمس وٽ گهڻو ايندو هو ۽ چوندو هئو ته سانگي ۽ ابڙا هڪ قوم ۽ ڀائر آهن.
لاڙ ۽ بدين پاسي ته رڳو آهن ابڙا ۽ انهن سان لاڳاپيل قومون. ارباب جمعو خان ابڙو، بدين ضلعي جو، مون وٽ گهڻو ايندو هو. وڏو دبنگ ماڻهو ۽ رهائي پکائي وارو هئو. قوم قوم پيو ڪندو هو. ڏاڍو زور ڀري دعوت قبول ڪرايائين. مون سرڪار مير علي مدد خان ٽالپر کي عرض ڪيو ۽ هن به مهرباني ڪري هلڻ قبول ڪيو. غلام النبي سومري کي به شامل ڪيوسون. ارباب صاحب جيپ آندي ۽ حيدرآباد کان بدين منجهند ڌاري پهتاسون. ارباب صاحب پڇيو ته بدين ۾ ڪنهن سان ملڻو آهي ڇا؟ مون چيو ته بدين اچجي ۽ مولوي احمد ملاح صاحب وٽ حاضري نه ڀرجي، اهو مناسب ناهي. ڳالهه ڄڻ ته سڀني جي دل وٽان هئي. مولوي صاحب پٺا اگهاڙا ڪيون واڻ جي کٽ تي ليٽيو پيو هو. هيڏو وڏو عالم ۽ لاثاني شاعر ۽ هيڏي سادگي ۽ انڪساري. حقيقي وڏو ماڻهو هئو. اٿي وڃي پنهنجا ڇپيل ڪتاب کڻي آيو ۽ مونکي تحفو ڪري ڏنائين. منهنجي والد صاحب کي پنهنجو هم خيال سڏيائين. اهڙو فقير منش، عالم ۽ انقلابي ۽ وري ايڏو بي نياز، واهه مولوي صاحب واهه. اسين سندس ورسي به ڪانه ملهايون، نڪي ڪو يادگيرو سندس لاءِ چار چڱا لفظ چئون.
منجهند ٿي وئي ته به ارباب خان جمعي خان ابڙي کي دعوت جو ڄڻ فڪر ئي ڪو نه هجي. پوءِ ته جيپ ۾ چاڙهي الائي ڪهڙي اوجهڙ ۾ وٺي ويو. ڪچا رستا ۽ چارا ڏيندو، واهن جي ڪڙ تان ٿيندو اچي هڪ ڪکائين ڳوٺ ۾ لاٿائين. سندس اوطاق به هڪڙي منهه ۾ هئي. اسان کي ويهاري پنجن منٽن ۾ گهران ٿي آيو. گهڙي کن ۾ ٿڌا شربت جا گلاس اچي ويا. ڏٺوسون ته دعوت جو ڪو خاص انتظام ته هو ڪو نه. لڙي ٻپهري اچي ٿي هئي. سو چيوسونس ته”ارباب صاحب اسان کي حيدرآباد پهچڻو آهي سو هلڻ جي ڪجي.“ ارباب صاحب ڏاڍي اطمينان سان چيو ته ”بس! ماني اچي ٿي، ٻه گرهه کائي هلون ٿا!“ ڪجهه ابڙا به اسان سان ملڻ آيا. قدآور، جانٺا ۽ خوبصورت. مير صاحب مونکي ڪن ۾ چيو، ”هي ته بلوچن کان به گوءِ کڻي ويا!“ اسان کي اٿڻ جي آترويلا لڳي پئي هجي ۽ چئون پيا ته ”ماني ته سج لاهي ڇڏيندي“، پر ارباب صاحب کي ڪا اڻتڻ ڪا نه هئي ۽ واقعي اڌ مني ڪلاڪ ۾ مانيءَ جا طشت، رنگين ريشمي پوشن سان ڍڪيل ايندا ويا. ارباب صاحب ويو ڍڪڻ لاهيندو، ماني ڏسي ٻيا ته ٺهيو پر مير صاحب به حيران ٿي ويو. ست رڇيءَ جي جاءِ ڪا نه هئي، ٻوڙ، پلاءُ، ڪڪڙ، تتر، ٻڪر جون رانون، جيرا، بڪيون، پڪل ڪباب، زردو وغيره. کاڌو اهڙو لذيذ جو مير صاحب به پڇي ويٺو ته ”ارباب صاحب اهڙا ماهر بورچي ڪٿان گهرايا اٿؤ!“ ارباب صاحب چيو، ”مير صاحب بورچي وري ڪهڙا، گهر ۾ زناني عالم، جهڙي تهڙي ماني ٺاهي ورتي آهي!“
ٿر جا ارباب به آبڙ ۾ اچي وڃن ٿا. ارباب صاحب جڏهن سنڌ اسيمبليءَ جا ميمبرٿي آيا ته پاڻ مون سان اها ڳالهه ڪيائون. وڌيڪ ٻڌايائون ته وٽن اڄ تائين مڪمل شجرا لکت ۾ موجودآهن ۽ جڏهن به وٽن ڪو ٻار توليد ٿيندو آهي ته اڃا تائين ڀٽ ۽ چارڻ بيت ڳائيندا ايندا آهن ۽ انهن بيتن ۾ نئون نالو به شامل ڪندا آهن ”مڪةالمعظم“ ۾ به ابڙا مليا جن کان پڇڻ تي معلوم ٿيو ته هو سڏجن ئي ٿري ابڙا. ويندي هندو سوڍا ۽ ٺڪر جي ٿر ۾ مليم تن به مونکي مائٽ ڪري ڇڏيو. مشهور چيڙهالو هاري مزدور ليڊر ڄام ساقي به جهنجهي ابڙو آهي. مشهور فوجي سالار شاهه بهارو به جهنجهي يا جهنجهڻ هو. مدينة المنور ۾ ته سڄو محلو ابڙن جو آهي ۽ تمام خوشحال آهن. نج عرب ٿا لڳن. سندن زور ڀرڻ باوجود مان ڏانهن لڙي به ڪو نه ويس جو عبادتن ۽ نمازن ۾ رخنو پوي ها.
مير علي نواز خان ٽالپر هئو آبڪاري جو وزير، ڪنهن سانگي فون ڪري ملڻ جو ٽائم گهريومانس. مير صاحب هڪدم چيو ته ”ابڙا صاحب هاڻي جو هاڻي هليا اچو انهيءَ ۾ پڇڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟“ مان به ڏهن منٽن اندر سندس خيابان شمشير واري بنگلي تي پهچي ويس. خلقون ويٺيون هيون. پر مير صاحب جي پرائيويٽ سيڪريٽري اچي آڌرڀاءُ ڪيم ۽ چيائين ته ”توهين اندر ڊرائينگ روم ۾ هلي ويهو جو مير صاحب اهڙو تاڪيد ڪري ڇڏيو آهي!“ اندر ويس ته پنج ست پڳدار، خوش پوش سکر ماڻهو اڳواٽ ويٺا هئا. سلاماليڪيءَ کا�