ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�پوءِ نالو ۽ ذات پڇيائون چيم ”جمال الدين ابڙو“. مير صاحب آهي لاڙ جو ۽ هي صاحب به لاڙ جا ڪي کڙپيل ابڙا هئا. هڪدم پڇيائون ”ڪهڙو ابڙو؟“ اتي مونکي احساس ٿيو ته ناحق ابڙو پيا سڏائيون. مرحوم تاج محمدابڙو فخر سان چوندو هو ته، ”ڇو، ڪاڪيپوٽو آهيان، نج ابڙو.“ سو مون کڻي چيو ته ”ڪاڪيپوٽو!“ ته تمام ٿڌائيءَ سان چيائون، ”هان....ڪاڪيپوٽو آهين!“ ڪجهه ڦڪائي ٿيم پر ڪؤڙو ڍڪ پي ويس. پر اتي جو اتي پڇيو مان ته ”ڀلا سانگي؟“ ته هڪدم گرمجوشيءَ سان چيائون ته ”سانگي ته گهرڀاتي آهي“ چيم ”گهوڙا، اڳ ۾ ئي سانگي چوان ها!“
ڪالهه ويٺي پڙهيم ته شيخ صادق علي صاحب جو انگريزي ۾ ڇپيل 1901ع جو ڪتاب سنڌ ۽ بلوچستان جو مسلمان قومون، صفحي 33 تي هن هڪ لمبو شجرو ڏنو آهي جنهن ۾ سماٽ قومون سڀ حضرت نوح عليھ اسلام جي پٽ سام بن نوح جو اولاد ڏيکاريون ويون آهن جن ۾ سورج ونسي ڪل جو شري رامچندر به اچي ٿو وڃي. شري رامچندر جي پوٽاڻ ۾ وري هڪ ٻيو سام اچي ٿو جنهن جو پٽ آهي جادم، سنڌ بلوچستان جا سما ان جادم جو اولادآهن، شيخ صادق علي صاحب ڄام جوڻو جا پنج پٽ ڏيکاريا آهن، هر هڪ ڪيريو، تاجيو، ابڙو، بلوچ ۽ بابنو (يا بابينو) صفحي 35 ۽ 36 تي هو سانگيءَ کي سوڍا، پهوڙ، مهر ۽ ڏهر جي شاخ سان ملائي ٿو، صفحي 37 تي هو صاحب، انڙ جا ٽي پٽ ڄاڻائي ٿو هر هڪ ٿيٻو، جکرو، هوت يا هوتي.
شيخ صادق علي ڪو تاريخدان يا محقق ڪو نه هو. هو هڪ اعليٰ سرڪاري آفيسر هو ۽ انگريزن جي حڪم تي ڪافي جاکوڙ ڪري، حقيقتون، چوڻيون، روايتون ۽ بلوچي بيت وغيره گڏ ڪري مختيارڪارن ۽ تر جي چڱن مڙسن سان بحث مباحثا ڪري اهو ڪتاب لکيو آهي. اها ئي تحقيق چئبي. ائين ته جناب مولائي شيدائي به ريلوي جو ملازم هو پر علم ۽ تحقيق سان چاهه هئس. مگسيءَ کي شيخ صادق علي صاحب به، انڙ جي اولاد مان ٿو سڏي (ڏسو صفحو 41) يعني نج سماٽ، چنا به انڙ جو اولاد آهن، هڪ مشهور چوڻي به لکي اٿائين ته، ”ڏاهه پٽ ڏيرو کي مائي مانگل مان ڄائو منگسي.“ چٽو ڪري ڏنائين ته منگسيءَ جي پيءُ جو نالو هئو ڏاهه ولد ڏيرو ۽ ماءٌ جو نالو هئو مائي مانگُلَ. وڃي ذاتين ۽ قومن جي خرخسي ۾ پياسون. مان انهيءَ ميدان ۾ اٿارٽي نه آهيان، جيڪي ڪتابن ۾ آيو آهي سو لکيو اٿم. تصحيح ڪري سگهي ٿو ته اهو آهي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ. انهيءَ کانپوءِ بس آهي.
مون مٿي لکيو آهي ته 16 آڪٽوبر 1965ع تي ٽنڊي الهيار مان بدلي ٿي مون حيدرآباد ۾ سول ۽ ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ طور چارج ورتي. حيدرآباد م قيام دوران، شيخ اياز صاحب سان ملاقات جا وڌيڪ موقعا مليا. اهڙا موقعا روح رهاڻ جي نسبت سان حميد سنڌي صاحب به گهڻا پيدا ڪيا. شيخ صاحب سان نجي ملاقاتون منهنجي گهر ۽ منهنجي ڀاءُ ڪمال جي گهر ۾ به اڪثر ٿينديون هيون. اهڙي هڪ ملاقات ۾ شيخ صاحب مونکي خلاصگائيءَ ۾ چيو، ”جمال مونکي سنڌ چڱي طرح ڏيکار، جيستائين سنڌ ڏٺي نه اٿم تيستائين سنڌ تي ڪيئن لکي سگهندس!“ پنهنجي ڳالهه کي وزندار بنائيندي چيائين ته ”جيسين ڪنهن شاعر يا ليکڪ بک ڪاٽي ناهي تيسين هو بک تي ڪيئن لکي سگهندو. انهيءَ ڪيفيت مان گذرڻ ضروري آهي.“ اڳ به موهن جو دڙو گهمڻ لاءِ پروگرام ٺاهيوسين. ته چيائين ”جيسين ڪنهن هنڌ رات نه گذارجي تيسين ان جي روح کي نه رسي سگهبو!“ مان يا ته اٻهرو آهيان يا ڳلن ڪنئرو سو هڪدم هائو ڪيم ۽ پڇيم ”اڳ ۾ ڇا گهمندين؟“ چيائين ”ٿر.“ مون چيومانس ”حاضر، پر مهلت ڏي جو ٿر جو سفر معنيٰ تمام وڏو اهتمام. ڪم از ڪم ٽي جيپون کپن!“ هڪ ۾ اسين، ٻي ۾ پيٽرول جا ڊرم ۽ ٽئين ۾ اٽو چانور دال گيهه ۽ بورچي وغيره. مارچ 1966ع جو مهينو هو، چيم ”مهينو مهلت ڏينم!“، چيائين ”ٽي مهينا مهلت اٿئي جو جون، جولاءِ ۾ ڪورٽن کي وئڪيشن هوندي آهي!“ مون چيو ”ڏاڍو سٺو ڇاڪاڻ ته اها وسڪاري جي مند آهي ۽ چوندا آهن ته وسي ته ٿر نه ته بر!“
مون 1953ع ۾ اليڪشن جي سلسلي ۾ ٿر جو سفر ڪيو هو سو مونکي خبر هئي ته اهو سفر ڪيڏو اڻانگو آهي. اهو ذڪر مون اڳ ۾ هن ڪتاب ۾ ڪيو آهي الائي نه، وسري ويو اٿم! ورجائڻ ۾ اهم ڪونهي. سنڌيءَ ۾ اهم معنيٰ گهٽتائي يا ڀئه ڀولو. 1953ع جي صوبائي اليڪشن ۾ اميدوار هئا ميرپورخاص وارو مير احمد خان ٽالپر ۽ ٿر جو هڪ شاهه صاحب جنهن جو نالو ياد نه اٿم، هڪ اڻ پڙهيل ماڻهو هو. سندس ٻه خصوصيتون هيون هڪ ته سيد هئو، ۽ ٻيو ته ٿر ڄائو هو. پرزائيڊنگ آفيسر هئاسون، مان، امداد علي شاهه ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ مسٽر انصاري چيف آفيسر جو ڏاڍو خوش مزاج، تجربيڪار ۽ سمجهو ماڻهو هو. مشهور ٽي وي اداڪاره غزاله رفيق جو والد. هڪ ڏينهن جي ڊيوٽي لاءِ هفتو، اٺ ڏينهن لڳندا هئا. مون گهرواريءَ کي ڪوٽڙي سندس والدين ڏي ڏياري موڪليو.
ڊي سي صاحب گهرائي هدايتون ڏنيون. جنهن ۾ ور ور ڪري خاص هدايت اها ڏنائين ته ڀلجي به هندوستان جي سرحد نه ٽپجو نه ته ٻارهن مهينا جيل ۾ پيل هوندؤ ۽ سرڪار ڪجهه به ڪري نه سگهندي. پهرين منزل ڪئي سون مٺيءَ ۾. اتي ڊپٽي ڪليڪٽر هئو هڪ ڏاڍو ڀلو ماڻهو جنهن کي نرڙ تي پراڻي زخم جو انگريزي اکر وي “v” جو چٽو نشان ٺهيل هو. نئون ڪوٽ تائين رستو سٺو هو. اهو ڪوٽ به جهڙوڪر نئون ٺهيل بيٺو هو. هاڻي ٻڌون ٿا ته زبون ٿي ويو آهي. ڊپٽي صاحب مٺيءَ ۾ رهائي ڇڏيو. رات جي مانيءَ مکيءَ ڪئي. اتي هندو ماڻهن ۽ ٺڪرن جي اڪثريت آهي. رڳي هئي واري، پڪا فرش، ته به واري. ويندي ماني يعني ڊڳڙيءَ ۾ به واري، ته به مٺي واسي چون ”مٺي، سائين، ڏاڍي مٺي آهي.“
”ڀائي ڪهڙي ڳالهه مٺي اٿس؟“ ته ڪي چون ته ”پاڻي مٺو اٿس!“ ڪي چون ته ”مٺيءَ جون عورتون ڏاڍيون سهڻيون آهن!“ ڪنهن چيو ته ”مٺي هڪ مائيءَ جو نالو هو، جنهن تان هي نالو پيو.“ شام جو کيت ۽ کوهه گهمندي مون به گهونگهٽ ۾ هڪ ٺڪرياڻي ڏسي ورتي. ڇا ٻڌائجي، باهه جو ٽڪرو هئي، نفيس نازڪ، لاجونت ۽ رنگ پيلائڻ مائل گورو. کوهه وري اهڙا اونها جو ترو نظر ئي نه اچي. نوڙ ۾ ٻڌل چمڙي جو ٻوڪو کوهه ۾ اڇلين پوءِ اٺ کي هو هو ڪن، ته اٺ اڌ فرلانگ کن هليو وڃي. جڏهن ٻوڪو پاڻيءَ ڀريل ٻاهر نڪري ته هڪ مخصوص سريلي جهونگار ڪن ته اٺ پاڻمرادو بيهي رهي. ٻوڪو خالي ڪري اٺ کي سڏ ڪن ته هليو اچي. ماڻهن ٻڌايو ته اڳي ٺاڪراڻيون پاڻ اينديون هيون دلا کڻي. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ اهو رواج جهڪو ٿي ويو، وري جو هڪ مسلمان ميڊيڪل آفيسر هندواڻيءَ سان پيار جي شادي ڪئي ته مورڳو بند ٿي ويو.
صبوح جو دال پوري ۽ سيرو کائي روانا ٿياسون ته اسلام ڪوٽ کان ٿيندا، ٽاڪ منجهند جو اچي ويراواهه جي سرڪاري بنگلي ۾ پهتاسون. اسلام ڪوٽ ۾ مشهور مهمان نواز سيٺ نهالچند زوريءَ پنهنجي اوطاق تي وٺي چانهه بسڪوٽ کارايا. ڏيڍ گرانٺ جيترو سيپڪڙو مڙس پر شينهن وانگر پيو گجي، چي ”مانيءَ کانسواءِ نه ڇڏيندو سانو!“ سڀني چيس ته ”سيٺ ويرواهه ۾ مختيارڪار انتظار ۾