ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

هوندو“ ته چيائين ”بروبر مان به چوان ته مختيارڪار الائي ڪهڙي کپڙتال ۾ آهي، ڀلي وڃو پر موٽندي هت ڊاٻو ضرور ڪجو!“ اهڙو منجهنس ڪو مقناطيس هو جو ماڻهو ازخود ڏانهنس ڇڪجي ٿي ويو ، مقناطيس، ٻيو وري ڪهڙو؟ بس خلوص ۽ نيت صاف سچي، ان کان وڌ ٻيو ڪهڙو مقناطيس.
ويراواهه ۾ اسانجو انتظار پئي ٿيو ۽ سرڪاري آڌرڀاءُ ٿيو. ماني ٽڪي کائي، آهلي پياسين. ٽپهري ڌاري مان اڪيلو پسار تي نڪري پيس. ويراواهه، اهڙي هنڌ آهي جو صاف نظر پيو اچي ته هن هنڌ ٿر پورو ٿيو ۽ پوءِ هيٺالو آهي جو سڪل سمونڊ جي ڏِک پيو ڏئي. اڳڀرو ڪناري ڪناري سان هليس ته عجب وٺي ويم. زمين ۾ وڏا ڳؤرا لوها، لنگر کتل ڏٺم، يقين ٿيو ته ويراواهه بندر هئو جتي غوراب يا ٻيڙا لنگر هڻندا هئا. اهو سمنڊ ئي سڪي ويو ۽ بازاريون بيران (ويران) ٿي ويون. ان هيٺالي ميدان کي پارڪر چون. شام جو ئي روانا ٿي ننگر پارڪر جي سرڪاري بنگلي ۾ پهچي وياسون. ساوڪ، وڻراهه ۽ڪارونجهر جبل ڏاڍو رومانوي ماحول پيدا ڪري رهيا هئا. مختيارڪار الائي هيڊ منشي هو تنهن سان ڪچهري ڪيم. چيائين ته ”سائين هتي ڪامورا ايندي به روئندا آهن ته ويندي به روئندا آهن.“ هيءَ ڪا اهڙي پياري ۽ پيار ڀري زمين آهي جو چنبڙي ٿي پوي ۽ ڇڏڻ تي دل ئي نٿي چوي. چيائين ته ”ڪيترا ڪامورا ته هتي رهي پوندا آهن ۽ پورجڻ به هتي، پسند ڪندا آهن.“ ٻڌايائين ته هتي اهڙو هڪ پرديسين جو مقام (قبرستان) به آهي. پڇيومانس ته ”رڳو سرزمين جي سونهن آهي يا ٻيو ڪجهه به آهي“ ته اکين ۾ شرارتي چمڪ اچي ويس. چيائين ته ”هن بنگلي ۽ شهر وچ ۾ وڻڪار ۾ کوهه آهي. صبوح جو سوير نڪتؤ ته وٺي هلندو سانوَ.“
مان هنئي ئي صبوح جو پسار ڪندو آهيان سو جهٽ هائو ڪيم، صبوح جو هڪ تپيدار آيو جنهن سان گڏ گهمڻ نڪتس. واقعي ڏاڍو پيارو سمو هئو. کوهه تي ناريون هيون پر مان ان لائين جو ماڻهو نه هيس سو اڳڀرو نڪري ڪارونجهر واري پاسي مندرن طرف وياسون. پاڪستان ٺهئي ڇهه سال ٿيا هئا. ننگر ۾ هندو اڃا ڪافي آباد هئا. مندر ننڍڙا، صاف سهڻا ۽ پٿرن ۾ اڪر ٿيل مورتيون هيون. ڏاڍيون سهڻيون مورتيون هيون. تپيدار جي منع ڪرڻ باوجود، مان مندرن ۾ اندر هليو ٿي ويس. هندو ماڻهون مونکي ڀليڪار ٿي ڪئي. ڪن مندرن ۾ ته مون مهاتما گانڌيءَ جا فوٽو لڳل به ڏٺا. تعصب جي باهه پوءِ پنجهٺ جي جنگ بعد لڳي ۽ ننگر ويران ٿي ويو نه ته ٿر ۽ پارڪر ۾ هندومسلمان پاڻ ۾ کير کنڊ هئا.
پوءِ ڪارونجهر تي ٿورو چڙهي اهي تلاءَ ڏٺاسين جن ۾ مينهن جو پاڻي گڏ ٿيندو هو. ڪارونجهر ۾ به واهه جي ڪشش آهي. دل پي چيو ته ڊوڙندو ٽپا ڏيندو منجهس گم ٿي وڃجي. تپيدار منهنجي حالت محسوس ڪندي چيو ته ”سائين هتي چوڻي آهي ته،’ڪارونجهر ري ڪور، مريجي ته به مليجي نا.‘ يعني ڪارونجهر جي وٽ، مرجي ته به ڇڏجي نه.“ موٽي بنگلي تي آياسون ۽ اچي ڪامورڪي لڏي واريون اڙيون ٿڙيون ڳالهيون ٻڌڻ جي وڪڙ ۾ اڙجي وياسون. اهو به ضروري هئو. سڄو پروگرام رٿابندي سان ڪرڻو هو.
يارهين ٻارهين بجي منجهند جو، مون چيو ته ”هلي ڪي مکيھ جايون ڏسجن!“ تپيدار چيو ته ”ٿورو پري محمود غزنوي جي مسجد، تلاءَ ۽ ستين جا آستان آهن.“ هلو هلو ڪري، جيپن ۾ چڙهي ويٺاسين ۽ اڌ مني ڪلاڪ ۾ مسجد شريف وٽ پهچي وياسون. تلاءُ به هئو ۽ مسجد به سهڻي پٿر جي ٽُڪ سان هئي. مون غور سان وڃي ڏٺو ته مسجد اصل ۾ ڪو مندر هئو ڇاڪاڻ ته پيل پاون تي مورتيون گهڙيل هيون جن کي ڌڪ هڻي ڀڳو ويو هو. مسجد به غزنويءَ جي نه، بلڪ گجرات جي محمود بيگڙي جي ٺهرايل هئي. ان هنڌ لڙائيءَ لڳي هئي. ڪجهه ونيون ستيون ٿيون هيون ۽ انهن جون سماڌيون تلاءَ جي ڪپ تي هيون. مان اتي وڃي مٿو اگهاڙو ڪري منٽ ٻه، چپ چاپ عزت سان بيٺو رهيس. مون واري ڪامورڪي سٿ مونتي کلون ڪيون. ڀلي، هر ڪنهن جي پنهنجي سوچ ۽ ظرف، جس هجي انهن جوڌن کي جي سر ڏئي سوڀارا ٿيا ۽ سلام هجي انهن سنڌي سهاڳڻين تي جن پنهنجي جهونجهارن جي سوڳ ۾ پاڻ جلائي ڌارين خلاف مزاحمت جي چڻنگ کي امرتا بخشي. موٽندي ريٻاڙي نسل جا ٻڪرار مليا جن کي صدري جهڙو تهه تهه، پولڪو پاتل هئو، مردن کي سفيد ۽ زائفن کي رنگ برنگي. زائفون سامهون نٿي آيون. هڪ اڳيئي وڏو گهونگهٽ ڪڍيل، وري اوپرا ماڻهو ڏسي، هٽي پري ٿي، پٺيريون ٿي ٿي بيٺيون.
شام جو هڙئي پرزائيڊنگ آفيسر هڪڙي جيپ ۾ ويهاري، سپروائيزنگ تپيدار کي سونهون ڪري، اسان سان گڏ روانو ڪيائون. هڪ کي لاهڻو هو پيلؤ ۾ ٻئي کي ڏانو ڌانڌل ۽ مونکي اسماعيل سنگراسي. رات پئجي وئي سو ڀٽن ۾ ڀٽڪي وياسون. تپيدار صاحب هئو ته تر جو واقف پر هڪ ته رات جو وڳڙو ۽ ڀٽون ڀٽن جهڙيون. جيپ کي اجايا سجايا چڪر کارائڻ لڳو. اتي اچي رات جا ڏهه يارهن لڳا. اوچتو هڪ سڌي رستي تي چڙهي پياسين، تپيدار صاحب خوش ٿي چيو بس رستو هٿ اچي ويو، ڪٿي نه ڪٿي وڃي نڪرنداسين ڊرائيور کي چيائين ته ڀڄاءِ جيپ. مان ٻهراڙيءَ جو ماڻهو ٻيو ته بابا کان ۽ ڳوٺاڻن کان پڇ پڇ ڪري پڇڻ وارو ماڻهو. کڻي جو آسمان ڏي نظر ڪيان ته وڇون صاف نظر آيم. وڇونءَ جو پڇ اوڀر طرف ۽ منهن ڍڍري اولهه طرف ٿيندي آهي. مون ڏٺو ته سر اوڀر پيا وڃون: معنيٰ هندوستان. مون ڊرائيور کي چيو ته گاڏي روڪ. سڀني اعتراض ڪيو پر مان هيٺ لهي سڀني کي سمجهايو. اعتبار نه ڪيائون. پوءِ وري کٽ جا ست تارا ڏيکاريامان، کٽ جي سيراندي وارن ٻن تارن کان سڌي ليڪ ڪڍبي ته وڃي قطب تاري تي بيهندي جو هميشه اتر طرف ساڳي جاءِ تي هوندو آهي. مسافرن ۽ جهازرانن لاءِ قطب نما به انهيءَ ڪري ٺاهيندا آهن جو سمونڊ صحرا ۽ جهنگل ۾ طرفن جو پتو نه پوندو آهي. مون چيو ”ڏسو هي اتر، هي ڏکڻ، توهين سر اوڀر پيا وڃو!“ ته به منهنجي ڳالهه کي وزن ڪونه ڏنائون. خاص ڪري تپيدار صاحب به نه پيو مڃي. چي اوجهڙ کان نڪري ڪٿي ته وڃي ٿانئيڪا ٿينداسون. مون چيو، ”مان ڪونه ٿو هلان، توهين ڀلي ڀارت گهمي اچو!“ مان بئگڙي کڻي لهي پيس ۽ هو ڪمال بي مروتي سان مونکي اوندهه ۽ برپٽ ۾ ڇڏي هليا ويا.
مان رستي تي اچ وڃ ڪندي ٿڪجي پيس. ننڊ به پي آئي. پيئڻ بلا جو ڏهڪاءُ ويٺل هئو سو سمهي ڪير. خيال ڪيم ته بئگڙيءَ تي ويهي رهان. کڻي جو ڏسان ته بئگ وٽ هٿ جي تريءَ جيڏو وڇون، پڇ کي اُڀو ڪيو پيو ڦري. دهلجي ويس. وري اچ وڃ شروع ڪري ڏنم. چوان پيو ته شل ڪو ماڻهو منهن پويم پر ماڻهو مرونءَ جي بانس ئي ڪانه هئي. ماڻهو اڪيلائي ۽ برپٽ ۾، پنهنجي جنس جي ساهواري کي ڏسڻ يا ملڻ لاءِ ڪيڏو آسائتو ٿو ٿئي! اهو شديد احساس ٿيم. ائين ڪندي ڪنهن ايندڙ گاڏيءَ جي روشني نظر آيم. الا! دل بهار بهار ٿي ويم ۽ روشني تي کڙو ٿي بيٺس. گاڏي اچي مون وٽ رُڪي. ڏسان ته چارئي مون وارا يار، ساڳي جيپ ۽ ڊرائيور. لهي پيا ۽ مونکي ويهاريائون ۽ چيائون ته ”وڃي هڪ ڀارتي ڳوٺ ۾ نڪتاسون ۽ ماڻهن چيو ته ڀڄو پوئتي، موٽي وڃو نه ته جهلجي پوندؤ. ڦڙڦوٽ ۾ گاڏي بئڪ ڪري ڀڳا آهيون. بئڪ ڪري معنيٰ ورائي!“ هنن به شڪر ڪيو، مون به شڪر ڪيو. چيومان ته ”اسان کي اتر هلڻو آهي سو قطب تاري کي نظر ۾ رکو