ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

۽ جيڪا واٽ سڄي هٿ تي مُڙي ان تي چڙهي پئو ته پڪ سان پهچي وينداسون.“ هاڻي چئيوان ٻار جيان منهنجو چيو ورتائون ۽ اچي پيلؤ ۾ ڊاٻو ڪيوسين.
ها، وسري ويم. اسان سان ڊپٽي ڪليڪٽر، ڊاڪٽر بوئي خان جو پيءُ به ساڻ هو جو نج ٻهراڙيءَ جو ۽ سوئرن جي شڪار جو شوقين هئو. عجب ته ان کي به تارن سان طرف سڃاڻڻ تي اعتبار نه آيو. صبوح جو مون کي اٺ تي روانو ڪيو ويو. ٻار هئس ته اٺ تي گهڻيئي سفر ڪيا هئم، پر تڏهن ته بابا جي هنج ۾ يا ٿوهي تي پلٿي ماري ويهندو هئس. هاڻي جو جوانيءَ ۾ اٺ تي سفر ڪيم ته ڏاڍو ڏکيو لڳم. هڪ ته ٽنگون ڦاڙي ٿي ويهڻو پيو جو چَڏا گسي گسي ڦٽجي پيا. ٻيو اٺ جي لوڏ ۾ عضوا الوڙجي پيا. شاباس هجي راڻي مينڌري کي جو رات وچ ۾ اٺ تي چڙهي، ڪاڪ ۾ مومل سان ملي، رنگ رليون ڪري موٽي ايندو هو. انهن ماڻهن جا لڱ ڪو رُڪ جا ٺهيل هوندا يا ٿي ويا هوندا. اٺ جي پاکڙي ۾ ٿين ٻه جايون (سيٽون). اڳئين ۾ ويهي اوٺي، مهار اوٺيءَ جي هٿ ۾ جيئن وڻيس تيئن هلائيس. گهوڙي جي هلڻي، دُڙڪي، ٽاپ رلو وغيره ته ڄاڻون ٿا پر اٺ جي هلڻين بابت ڄاڻ ڪونه اٿم. اوٺيءَ کي چيم اٺ هُشاء ته مان لهي پنڌ ٿو هلان. هو ويچارو پريشان ٿي ويو. اٺ بيهاريائين پر هشايائين ڪين. چي ”سائين جيئن چوين تيئن هلايان، باقي پنڌ ڪٿي پڄندين!“ نيٺ چيومانس ته ”ٻئي ٽنگون هڪ پاسي لڙڪائي ٿو ويهان، تون اٺ آهستي آهستي هلاءِ!“ چيائين ”هائو پر پاکڙي کي ڀاڪر ۾ جهلي ويهه نه ته ڪرڻ جو خطرو آهي!“ ائين ڪيم ۽ خدا خدا ڪري اچي منزل ڀيڙا ٿياسين.
مومل، مينڌري ۽ ڪاڪ جي ڳالهه نڪتي آهي ته هڪ ڳالهه ڪندو هلان. ڪي چون ٿا ته ڪاڪ ميرپور ماٿيلي طرف آهي. وڃ ڀيڻي! ڪٿ ماٿيلو ڪٿ عمرڪوٽ يا امرڪوٽ. امر ڪوٽ. بعد ۾ عمر ڪوٽ ٿي ويو هوندو. نالا پيا مٽجن. اڄوڪي جمهوري دؤر ۾ مانٽگومري، ساهيوال ٿي ويو، سيتا مان رحماني ننگر ۽ گدو بندر مان حسين آباد. ڇا ٿو ڪري سگهجي. حڪومت، حڪومت آهي. حڪم ٿيو ته بس.
ماٿيلي واري ڪاڪ ته مون ڪانه ڏٺي آهي. باقي جاتيءَ طرف ڪاڪ محل ۽ نندڪوٽ جا نشان ڏسي آيو آهيان. سائين ميران محمد شاهه مرحوم هڪ دفعي بابا سان ڳالهه ڪئي ته سندن ڳوٺ ٽکڙ ڀرسان ديهه ڪاڪ اڄ به نقشي تي موجود آهي ۽ اتان جي مٽي به ڳاڙهي آهي. مان نه سرزمين تي ويو آهيان نه وڌيڪ تفتيش ڪئي اٿم. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سائين قمرالزمان شاهه ۽ امداد حسيني صاحب کي وڌيڪ خبر هوندي. ڪاڪ کي ڇڏيون ٿا.
ٻي به ڳالهه سُجهي اچيم ٿي. کپري تعلقي ۾ ڀٽ ڀائتي جو وڏو شانائتو وضعدار رئيس هئو حاجي محمد عثمان مري، ننڍو ڀاءُ هئس حاجي محمد اسحاق مري. ٻئي ڀائر رڄ چڱا مڙس، نيڪ ۽ شانائتا ماڻهو هئا. باقي کاڻ جو حاجي محمد هاشم مري ته وڏو استاد هئو. عبدالحق صاحب ٿي آيو سانگهڙ جو ايس ايس پي. حاجي محمد عثمان مريءَ سان ديرينا دوستاڻا تعلقات هئس سو حاجي صاحب سندس شاندار دعوت ڪئي. شاندار معنيٰ شانائتي، نه اڄڪلهه وانگر جو مجرا ۽ شرابخوري ٿئي. عبدالحق صاحب کپري مان لنگهندي مونکي کنيون هليو. نه سوچڻ جو موقعو ڏنائين نه گهرواريءَ سان مشوري جو. بس، وارو! وارو! ويهو سائين ويهو! بس اچو، هلون ٿا. مان به سلوار قميص ۽ چمپل سان سندس سرڪاري گاڏيءَ ۾ ويهي رهيس. هل هلان! هل هلان! ڀٽ ڀائٽي ڪافي پري تعلقي عمرڪوٽ جي سرحد ويجهو آهي. حاجي محمد عثمان اهڙو ته ڀاڪر پائي مليو جو ٿڪ ئي لهي ويا. خلوص، خوشي ۽ عزت ڀريو آڌرڀاءُ ملي ته ان کان وڌ ٻي ڪهڙي نعمت کپي.
رئيس حاجي نبي بخش نظاماڻي نئين، تعلقي ماتليءَ وارو به مليم جنهن جي مرين توڙي عبدالحق سان گهاٽي ياري هئي. منهنجو پراڻو واقفڪار دوست هو. ڏاڍو مخلص ۽ سچو ماڻهو، جيڪو ڪم چئوس، حاضر! حاضر! پيو ڪندو. ڪيئن؟ يا ڇو؟ جهڙا سوال سندس زبان تي ئي ڪونه هئا. بنا چوڻ جي، يارن دوستن جي ڪم ۾ ٽپي پوندو هو. ڪمال منهنجو ننڍو ڀاءُ، عمرڪوٽ جي فرسٽ سب ڊويزن جو اسسٽنٽ انجنيئر هو. ڪمال هئو اهنڊ ۽ اصول پرست، گرم رت وارو ماڻهو اڃا شادي به ڪانه ٿي هئس. اچڻ سان سيد غلام حيدرشاهه ۽ راڻي چندر سنگهه جا واٽر ڪورس ٻڌائين جو اهي غير قانوني طرح ڀڳل هئا. حڪومت مٽي ۽ سيد غلام حيدرشاهه (سائين مظفر شاهه جو والد) وزير آبپاشي مقرر ٿيو. پهريون ڪم اهو ڪيائين جو ڪمال جي بدلي ڪيائين.
حاجي نبي بخش پاڻمرادو وٽس لنگهي ويو ۽ بدلي روڪڻ جو ڏاڍو زور ڀريائينس. پر هن اصل نه مڃيو. رات وٽس رهي پيو ۽ وري ٻئي ڏينهن هن کي زور ڀريائين ۽ ياد ڏياريائينس ته جڏهن خانبهادر وساڻ کيس چوريءَ جي ڪيس ۾ ٿي اڙايو ته عبدالحق ۽ جمال (مون) سندس حق ۾ لوڙيو هو. پر شاهه صاحب اصل نه مڙيو. مان سياستدانن سان ڪافي ويجهو رهيو آهيان ۽ منهنجي اها پختي راءِ آهي ته سياستدان تمام سخت گير، وير وٺو، ۽ اکين جي ديد وڃائي ويهن ٿا. حاجي نبي بخش اهڙو ڏکارو ٿيو جو عمرڪوٽ مان سڌو مون وٽ آيو کپري. ڳالهه ڪندي روئي ويٺو، چي ڀائرن جهڙو دوست، اهڙيون کڻي اکيون ڦيريائين جو ڄڻ سڃاڻي ئي ڪونه! مون آٿت ڏنومانس ته حاجي صاحب مڙئي خير آ، بدلي ڪاموري جو ڏاج آ، وري به انجنيئر ڪري رکندس، ڪو ڪلارڪ يا پٽيوالو ته ڪونه ڪندس.
اتي آٿت آيس. پاڻهئي چيائين ته ”ميرپورخاص ۾ رکايونس؟“مون چيو ”واهه واهه! وري ويو سيد غلام حيدر شاهه ڏي ۽ ميرپورخاص جو آرڊر ڪرائي آيو. اهڙا هئا يار ويس ماڻهو! ياري وري ڪهڙي. منهنجي ننڍي ڀيڻيوئي رئيس روشن علي خان اسراڻ سان حج جي موقعي تي مڪه معظم ۾ مليو هو ۽ ياري پڪي ڪئي هئائين. عبدالحق سان ته اڳ ئي واقفيت هئس جو عبدالحق ٽنڊي محمد خان ۾ ڊي ايس پي رهيو هو. ائين ڪمال ۽ مان به پاڻمرادو سندس دوستيءَ جي وڪڙ ۾ اچي وياسون. باقي هئو نج سون. منجهس ڪا به لالچ يا طمع جي ملاوٽ ڪانه هئي. ڪڏهن ڪو ڪم ڪونه چيائين، جيڪي سو اسان جا ڪم ڪاريون ڪيائين.
جسٽس سائين علي مدد شاهه، مون سان گڏ پڙهيو، گڏ سب جج ٿياسون ۽ پوءِ به دوستي نباهيسون. هڪ ڏينهن حيدرآباد ۾ ڪورٽ ۾ منهنجي چئمبر ۾ هليو آيو. چيائين ته ”يار ڪم اٿم، توکانسواءِ ٻيو ڪو نه ڪندو!“ پاڻ فيض گنج جي ڀرسان جو آهي ۽ اتي سندس زرعي زمينون آهن. چيائين ته ”اتي چئن پنجن ماڻهن کيس ڏاڍو تنگ ڪيو آهي سو انهن تي وارنٽ ڪڍرائي ڏي ته حيدرآباد جي ڪورٽ جا پنڌ ڪري تنگ ٿين!“ مون هڪدم چيو ”حاضر! نالا ڏي.“ نالا ائڊريسون لکي چيومانس ته ”هاڻي شاهد ۽ فريادي ته ڪري ڏينم.“ چي ”اهو به تون ڪر!“
”يار هي ته صفا ڏاڍ مڙسي آهي“ ته به چيائين ته ”بس ايترو مون سان وهه، ٿورو ڪر!“ ائين چئي هليو ويو. مان ويچار ۾ پئجي ويس ته اهو ڪم ٿيندو ڪيئن؟ ٻن ٽن ڏينهن کانپوءِ حاجي نبي بخش خان نظاماڻي اچي نڪتو. جوابدارن جا نالا هٿ ۾ ڏئي چيومانس ته ”هنن جا وارنٽ ڪڍرائي ڏي!“ چيائين ”حاضر! پر شاهد فريادي ڪير آهن؟“ چيم ”اهي به توهان ئي ڏيندا!“ چپ رهيو، سمجهي ويو چيائين ”اهو به ٿي ويندو، باقي وڪيل؟“ مون چيو �