ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�حاضر!“ گُلاب وڪيل دوست هئو سڏائي ورتو مانس. گلاب به هڪدم حامي ڀري پر چيائين ته ”ڪيس حيدرآباد ۾ داخل ڪندس، فريادي شاهدن کي هت حاضريون ڀرڻيون پونديون.“ اهو ٻڌي حاجي صاحب چيو ته ”ٺهيو گلاب کي تڪليف نٿا ڏيون. وڪيل به ماتليءَ ۾ ٿي ويندو!“ پندرهن ويهن ڏينهن کانپوءِ حاجي صاحب آيو ۽ وارنٽ آڻي مونکي هٿ ۾ ڏنائين. مون ڇا ڪيو جو وارنٽ ٽپال ذريعي سائين علي مدد شاهه کي رجسٽر ڪري موڪليم ته ڀلي پاڻ پوليس کي هٿوهٿ ڏئي تعميل ڪرائي، ماڻهن کي گرفتار ڪرائي.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ سائين علي مدد شاهه مون وٽ آيو. نه شڪريو، نه پڇا ته وڪيل، فريادي، شاهد ڪٿان آندءِ، ڪيئنءَ هيڏو سارو اهتمام ڪيئي. مورڳو ڏوراپو ڏنائين ته ”واهه يار واهه، تو وارنٽ کڻي مونکي موڪليا ۽ مونکي ٿي ڏٺو ڪيو“ وارنٽ موٽائي ڏنائين ۽ چيائين ته ”پوليس کي به تون موڪل!“ سائينءَ کي ڪا ڊيڄڙي جي بيماري هئي الائي ڇا؟ ڪم به دوست ڪن، ٻوهي ۾ به اهي پون. هيءَ ڪهڙي دوستي چئبي؟
خير! وارنٽ مون فيض گنج جي پوليس کي موڪليا. ماڻهو ته سمجهي ويا. هرڪو پاءُ اٽي جو کائي ٿو. وڃي سائين علي مدد شاهه کي چنبڙيا ۽ سندس مرضيءَ موجب ٺاهه ڪيائون. سائين اڇو پڇو رهيو، ڪارا اسين ٿياسين. غلام النبي سومرو چوندو هو ته ”سيد تي ۽ حڪمران تي ڪڏهن اعتبار نه ڪجي.“ هونئن به سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته، ”ڦڦڙ ناهي گوشت، ڪامورو ناهي دوست“. تڏهن به چوندو آهيان ته پنج ئي آڱريون برابر ناهن. عبدالله ميمڻ ۽ عبدالقادر ابڙي جهڙا ڪمشنر ۽ هوم سيڪريٽري ڏٺاسون، جي خلق خدا جا ڀرجهلو ۽ دوستن جا دوست هئا. ٻيا به ڪيئي، جن جا نالا ڳڻائڻ اجايو ٿيندو. سائين علي مدد شاهه جهڙا ماڻهو تمام سياڻا چئبا، جيڪي قدم ڦوڪي ڦوڪي رکن ۽ ڪير سندس ڏانهن آڱر به نه کڻي. ڪم به ڪڍي وڃن، سڏجن به سڌا سادا، فائدا به وٺي وڃن ۽ وڏا وڏا عهدا ماڻن. الله خوش رکين. خلق آزار ته ڪونه آهن. نيڪ سيرت ۽ نيڪ خصلت به آهن.
ڳالهه هئي نبي بخش خان نظاماڻي جهڙن پيارن ۽ پرخلوص ماڻهن جي، جيڪي ڪڏ ڏئي هڙئون وڙئون خرچ ڪري، دوستن توڙي دوستن جي دوستن جا به ڪم ڪندا وتن ۽ وري جتائن به ڪونه، نڪي ڪو ڪم چون. اهڙو سون ورنو ماڻهو گذاري ويو ته مان سندس تڏي تي به ڪونه ويس. اهي آهن اسان، اديب ۽ دانشور سمجهيا ويندڙ ماڻهن جا افعال، ڪاڏي نڪرندي، ٻرو پيو چڙهندو. ڪجهه سالن کانپوءِ هڪ تقريب ۾ سندس ڀائيٽيو مليم، ان وقت ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو چيئرمين هو. نه هو منهنجو اڳ ڏٺل هو، نه هن ڪڏهن مونکي ڏٺو هو. مان هلي وڃي ساڻس مليس. نوجوان هو پر نهايت خوش اخلاق. پنهنجو تعارف پاڻ ڪرايم ۽ بيٺي ساڻس سندس والد صاحب ۽ پڻ حاجي نبي بخش خان جي تعزيت ڪيم ۽ تڏي تي نه پهچڻ جي معافي ورتم. ڏاڍي عزت سان پيش آيو ۽ چيائين ته ”سائين اسانجي وڏن جا دوست آهيو. وڌيڪ شرمندو نه ڪيو، هاڻي به جڏهن وڻيو ٻه پير ڀري وڃو، باقي تعزيت قبول! هاڻي رڳو اسان وٽان گهمي ڦري وڃو ته اوهان جا لک احسان.“ مون اڄ تائين سندن ڳوٺ ڏٺو ئي ناهي. پر پڪ اٿم ته هاڻ به ويندس ته مان لهي ايندس، راڄائتا ماڻهو آهن.
ڳالهه هئي ٿر جي ۽ اٺ جي سواريءَ جي. اهو ناممڪن پيو لڳي جو راڻو مينڌرو رات وچ ۾ اٺ تي چڙهي، ايڏو ڏور، ماٿيلي مان ٿي اچي. يا ته مومل ماٿيلي جي نه هوندي يا راڻو عمر ڪوٽ جو نه هوندو. رئيس حاجي محمد عثمان مريءَ سان ڳالهه ٻولهه دوران، پاڻمرادو چيائين ته ”جج صاحب توهين اديب ماڻهو، مارئيءَ کي کڻي ٿا ڀالوا جو ڄاڻايو سو به هروڀرو جڏهن عبدالله چنا صاحب، کڻي اهڙو انڪشاف ڪيو. ٿورو ويچار ته ڪيو ته عمر ڪوٽ مان اٺ تي چڙهي، ڇاڇرو ۽ اسلام ڪوٽ کان ٿيندو ڀالوا پهچڻ ڪو چرچو آهي ڇا جو ڪوئي عيش پليو بادشاهه، اڪيلي سر سفر ڪري اچي، سو به هڪ معمولي ٿري ڇوڪري ڏسڻ لاءِ.“ ڳالهه ته وزندارهئي. پڇيومانس ته ”توهانجو ڇا خيال آهي؟“ چيائين،” اسانجو نه ڪو خيال آهي نه خبر اٿئون. پر اسانجو هي علائقو ٿر به آهي ته سرسبز ۽ شاداب، ناري (اڀرندو نارو) جي وٽ سان آهي. هت ناري تي هڪ گهيڙ (گهاٽ) آهي جنهن کي سڏين ٿا مارئيءَ جو تڙ. ڀرسان ئي مارئيءَ جو مقام آهي. (سنڌ ۾ مقام، قبرستانن کي به چون). اهي ٻيئي جايون اڄ به موجود آهن ۽ انهن نالن سان سڏجن ٿيون. عمرڪوٽ ويجهو به آهي ۽ پنڌ به سؤکو. وڌيڪ پاڻ ڄاڻو.“ مان تفتيش ۽ تحقيق جي چڪر ۾ ڪونه پوندو آهيان. شايد اٻهرو ۽ تڪڙو آهيان، ان ڪري، الائي آرام پسند آهيان ان ڪري، اهڙي رڳڙي ۾ ڪونه پوان.
ٽنڊو الهيار ۾ عبدالحق زمين ورتي پنج سؤ ايڪڙ منهنجي نالي سو ڪيئي دفعا ميان ونهيون جي تاريخي مقام وٽان لنگهڻ ٿيو جتي بيگلار خاندان جون قبرون آهن. پر مان لڙي ڪونه ويس. بس هڪ دفعي ميان ونهين جي مقبري تي فاتح پڙهي، هڪ ٻه قبرون بيگلارن جون ڏسي موٽي آيس. ان ميدان جا وڏا نالا آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ پير حسام الدين راشدي. اڄڪلهه جي نوجوانن ۾ آهن ڪليم لاشاري، بدر ابڙو ۽ اشتياق انصاري.
حاجي محمد عثمان مري ۽ سندس ڀاءُ حاجي محمد اسحاق مريءَ سان هڪ ملاقات ۾ اهڙي چس ٿي وئي جو وسرئي نٿا وسرن. ويهن سالن کانپوءِ جڏهن مان ناظم آباد ڪراچيءَ ۾ رهندو هئس ته نصرپور جو علي اڪبر ميمڻ، جو پوءِ ڊپٽي ڪمشنر به ٿيو اچي مليم. ميرپورخاص ۽ جهوناڳڙهه ۾ گڏ پڙهيا هئاسون، جلد ئي اتاوليءَ مان اٿيو. چيم خير؟ چيائين ”حاجي عثمان مري بيمار ٿي ڪراچي علاج لاءِ آيو آهي سو ان سان ملڻ ويندس!“ مون چيو ”مان به هلندس!“ گاڏي وٽس هئي. نارٿ ناظم آباد جي الائي ڪهڙن رستن ۽ گهٽين مان وراڪا ڏيندو اچي هڪ جاءِ وٽ گاڏي روڪي در کڙڪايائين. حاجي صاحب جو ڪو پٽ، ڀائٽيو يا ڪو ٻيو عزيز نڪري آيو. ان کي چيائين ته ”حاجي صاحب کي ٻڌاءِ ته علي اڪبر ميمڻ آيو آهي.“ اندر زنانو عالم هئو سو حاجي صاحب پاڻ نڪري آيو، ساڳيوئي خوبرو ٺاهوڪو مڙس، البت بُت ۾ سنهو ٿي ويو هو. خوش اخلاقيءَ سان مرڪي مليو ۽ معافي ورتائين ته اسانکي ويهارڻ لاءِ وٽس بندوبست ڪونه هو. مون چيو ته ”حاجي صاحب توهان مونکي ته ڪونه سڃاتو هوندو. ڀلا رڳو هڪڙي ويهارو سال پراڻي ملاقات، ورهيه لنگهي ويا، سو نڪ نقشو ڪٿي ٿو ياد بيهي؟“ ته چيائين ته ”جج صاحب اسين پنهنجن مهربانن کي ڪونه وساريندا آهيون!“ ڏسو ڪيڏي وضعداري ۽ انڪساري هئي. حالانڪ مون مٿس هڪ به مهرباني ڪانه ڪئي هئي. رڳو ري ڪوٺيو سندس دعوت ۾ شريڪ ٿيو هئس ۽ اها مهرباني ياد هئس.
ڪجهه فڪرمند ڏٺو ٿي. پڇيم ”ڪهڙي تڪيلف آهي؟“ چيائين ”دل جي!“ مون کيس دلداري ڏني ته ”حاجي صاحب ڪا ڳالهه ناهي، مونکي ڏسو، منهنجي دل جي ڪارونري جي رڳ سؤ سيڪڙو بند آهي ۽ دل جو اڳيون اڌ بلڪل مئل ۽ ناڪاره آهي ۽ سڀني ڊاڪٽرن جو چوڻ آهي ته مان 1977ع تائين مري ويندس ته به مڙيئي خير آهي مان ته پيو هلان چلان ڪم ڪاريون ڪيان!“ ڏٺم ته سندس پتي تي پاڻي ئي نه پيو ۽ ڏاڍو مايوس هئو. اها مايوسي نڀاڳي سڀ کان وڏي بيماري آهي. غ