ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

لام النبي سومرو چوندو هئو ته ”ڪنهن به معاملي کي پاڻ تي سوار ٿيڻ نه ڏيو. توهين ڀلي مٿس سواري ڪيو!“ مست ملنگ ماڻهو هو چوندو هو ته ”ڀلي ڇوريءَ سان عشق ڪيو پر ان جي پڪڙ ۾ اچي پنهنجي ميڄالي ۾ گهڙڻ نه ڏيو!“ پاڻ ٻه ٽي ڳنڍيريون چوسي، اهڙو ڦاٿو جو مائٽن جي مخالفن باوجود، سندس قول مطابق سڄي سومرا رپبلڪ کي ناراض ڪري، شادي ڪري ويٺو. ٿري ماڻهن چواڻي انسان ويچارو ماڙهوءَ جي آچار!
حاجي محمد عثمان مري به جلد ئي الله کي پيارو ٿي ويو. ڪامورا پاڻ کي سمجهن خدا جا پٽ، سو ڪٿي ٿا پير ڀرين. باقي ڀائيندا ته ٻيا سڀ سندن در تي ليلڙاٽيون پائيندا رَهن. مان پاڻ ئي پاڻ تي لعنت ڪندو آهيان جو سندس تعزيت تي ڪونه ويس. ٿي سگهي ٿو ته مون ۾ به ڪامورڪي مڳي اچي وئي هجي. حاجي صاحب ته ٺهيو هڪ معزز ۽ نيڪ ماڻهو هو پر منهنجا تمام پيارا دوست حاجي سانوڻ خان ٻٻر حاجي محمد اڪرم پاٽولي يوسفاڻي، گذاري ويا ته مان اڄ تائين ڪونه ويو آهيان. دل ته روئي ٿي پر وسيلا ڪونه آهن. هڪ ته دل جو مريض ٻيو پئسن جي ٻاڙائي. اوٽ موٽ ايئرڪنڊيشن گاڏي، پئٽرول ۽ ڊرائيور جو خرچ، نه نوڪريءَ دوران نه هاڻ رٽائرمينٽ کانپوءِ برداشت ڪري سگهجي ٿو.
نوڪريءَ واري ماڻهوءَ کي کپي ته نوڪري هوندي ئي ڪجهه آمدني جا ذريعا ٺاهي ڇڏي جيئن پوءِ اولاد آڏو هٿ ٽنگڻو نه پويس. مان ته وري به سکيو آهيان ۽ اولاد به صالح اٿم، پنهنجي مرحوم گهر واريءَ جي ڳالهه ياد پويم. دوا کٽي ويندي هئس ته پٽن کي ڪونه ٻڌائيندي هئي. جڏهن مون چيومانس ته ”پٽن کي ڇو نه ٿا چئو؟“ ته چيائين”سائين، ڊڄندي ٿي وتان!“ سندس جواب ۾ ڪيڏي نه اذيت ۽ ڪرب هئو. ماءُ کي اولاد مان ڊپ هجي ته متان آڏو ابتو جواب نه ڏين. الله پناهه ڏئي. تنهن جي معنيٰ ته اولاد کي پاڻمرادو اهڙا جتن ڪرڻ کپن جو ماءُ پيءُ جو مڪمل اعتماد حاصل ڪن، پيءُ ماءُ ڪيئن ڪڇندا جو شيخ سعدي عليھ رحمت وانگر چئي ڏين ته، ”فراموش ڪردي ڪه بچاره بودي در آغوش من.“ يعني ”وساري ڇڏيئه ته منهنجي هنج ۾ ويچارو ٿيو پيو هوندو هئين.“
اهو هڪ عجيب ڪرشمو آهي جو شاديءَ جي هڪ رات ۾ سڄي ڪايا پلٽ ٿي ٿي وڃي. هڪ رات ۾ ڇوڪرو به ماڻهو ئي ٻيو ۽ ڇوڪري به صفا ٻي. ڀانئنجي ٿو ته خود اعتمادي جو احساس، حيثيت کان ڪجهه وڌيڪ اڀري اچي ٿو. ڇاڪاڻ ته اصل ۾ ايتري خود اعتمادي ۽ ذميداريءَ جا وسيلا آهن نه حيثيت. ان ڪري ڇوڪرو هٿ ناٽ ڪري مصنوعي رعب تاب ڏيکارڻ جي ڪوشش ٿو ڪري. ڇوڪري وري هٿرادو ڀنڊڻ ۽ روئڻ رسڻ سان پنهنجي انفراديت ۽ حيثيت مڃائڻ جي ڪوشش ٿي ڪري. انهيءَ صورت ۾ نهايت تحمل، بردباري ۽ صبر سان ٻنهي کي موقعو ڏجي ته پاڻهئي ٿڌا ٿي، اُڀامڻ ڇڏي، پنهنجي نجي ۽ اصل جڳهه تي اچي ويندا. مخالفت ۽ ٽوڪبازيءَ سان ويتر وڳوڙ پيدا ٿيندو. ۽ حالتون سڌرڻ بجاءِ مخالف سمت ۾ چوٽ پهچي وينديون. اها صورتحال ڪنهن لاءِ به فائديمند نه آهي. منهنجي مرحوم گهرواريءَ کي صبر جا مٽ هئا. ننهرن سان اهڙو چڱو هلندي هئي جو هڪ ننهن ته پنهنجي ماءُ کي چئي ڏنو ته ”تون منهنجي سس جهڙي سس ٿي ڏيکار ته مڃانءِ!“ اها ڳالهه سندس ماءُ مون سان پاڻ ڪئي ۽ چيائين،”ادا، هيءَ ڏس تڏ جيتري. سا ٿي مونکي سبق سيکاري.“ ٻي به هڪ ڳالهه منهنجي مرحوم گهرواري ڪئي جا هوند سونن اکرن ۾ مڙهائي هر گهر ۾ لڳائڻ کپي. مون جڏهن ساڻس هڪ ننهن بابت شڪايت ڪئي ته جواب ڏنائين ته،”سائين پنهنجو سڪو کوٽو آهي، پرائي ڌيءَ کي ڇو ٿا ڏوهه ڏيو؟“ منهنجو هميشه لاءِ وات بند ڪري ڇڏيائين. اهڙي سوچ ۽ ورتاءَ، خداداد لياقت آهي؛ هر ڪنهن ٽنڊو ٽوپڻ يا ايمڻان جي مجال نه آهي.
اهڙا مسئلا نهايت نازڪ، نجي گهرو مسئلا آهن جن کي سلجهائڻ لاءِ اڙيا ٿڙيا طريقا وٺڻ بجاءِ ڪنهن ماهرِ نفسيات جون خدمتون وٺڻ کپن. نه ته ننڍڙيون رنجشون ۽ معمولي اختلاف به وڌي وڻ ٿي ٿا وڃن ۽ گهپي، گوڙ ۽ وڳوڙ جنم ٿا وٺن. مون پنهنجي گهر ۾ انوکو طريقو اختيار ڪيو. نهرون اچن ٿيون ته هڪ ڌاريو خون ڌاري سوچ ۽ ڌاريون چاهنائون وغيره به ساڻ کڻي ٿيون اچن. گهر ۾ ٻه ٺڪر ته ضرور ٺهڪن. مون وري گهرو پارليامينٽ جوڙي جنهن ۾ هر ننڍو وڏو، ويندي ٻارن کي به سڏي ويهاريندو هئس. ائين ڪرڻ سان هڪڙو ته دل جا بخار نڪري ويندا هئا ٻيو ته جنهن جي طبيعت ۾ ڪجهه جهول هوندو هو ته اهو به ظاهر ٿي پوندو هو. پر ڍڪ ڍڪي وڃبو هو. يعني ننديو نه ويندو هو. آهستي آهستي مون پاڻ کي پارليامينٽ کان ڌار ڪري ڇڏيو ڇو ته منهنجي موجودگيءَ ۾ ڪنهن جي ڪچائي ڦڪائي ظاهر ٿيڻ مناسب به نه هئو ۽ ان جا منفي، خود بچاءَ جا، اثر به ٿي سگهيا ٿي. هاڻي مونکي رڳو پارليامينٽ جي ڪارروائي ۽ فيصلا ٻڌايا ويندا (رپورٽ ڪيا ويندا) آهن ۽ مان انهن کي اوڪي ڪري (منظور ڪري) ٺپو هڻي ڇڏيندو آهيان. انهيءَ ڪري رب جي مهربانيءَ سان منهنجي گڏيل ڪٽنب جو ڪار وهنوار، گهڻي حد تائين مـيٺ محبت ۽ رضاڪارو پيو هلي. انهيءَ هوندي به مون پنهنجي مهربان ڊاڪٽر، ماهر نفسيات پروفيسر انور هاليپوٽي کي عرض ڪيو جنهن هر هڪ گهرڀاتي سان جدا جدا ويهڪون ڪري مسئلا ٻڌي، مونکي اوڪي (سڀ ٺيڪ) جي رپورٽ ڏني. ممڪن آهي ته هر ڪنهن کي ڪي مشورا به ڏنا هجائين جي نه هن ٻڌايا، نه مون پڇيا. هي ڏاڍي سود مند صلاح آهي جا مون هروڀرو وچ ۾ هڻي ڇڏي ته ڀلي چڱن چڱن ڪٽنبن جو ڀلو ٿئي. آزمائش شرط آهي.
سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’ڪاڏي منهن مريم جو ڪاڏي الهه يار.‘ ننڍي هوندي مان سمجهندو هئس ته هي پهاڪو عيسائي عقيدي تي ٽوڪ آهي جيڪي”پيءَ، پٽ ۽ پاڪ روح (بيبي مريم)“ جو عقيدو رکندا آهن، منهنجي خيال ۾ اهو مطلب بلڪل ٺيڪ هو ته ڪٿي منهن مريم جو ڪٿي الله يار! پوءِ ڪنهن چيو ته مريم هڪ توب جو نالو هو جا ڪوٽ تي رکيل هئي. پر صحيح پهاڪو ڪجهه ٻيو هو. چون ٿا ته مريم هڪ سهڻي مائي، مير الهيار خان جي وقت ۾ هئي ۽ مير صاحب شڪل جو مڙئي سادو هو. هيڪر ننڍي هوندي جيڪا ڳالهه دل تي ويهي ٿي رهي ته پوءِ مشڪل سان ٿي ميسارجي. ٽنڊي الهيار ۾ جج ٿي ويس ته هر پڙهيل لکيل ماڻهوءَکان پڇيم ته هرڪو چوي ته ”اسان به ٻڌوآهي باقي پوري خبر ڪانه اٿئون!“
ٽنڊي الهيار جي پراڻي ڪوٽ ۾ ويس جتي اڄڪلهه مختيار ڪاري ۽ پوليس ٿاڻو آهي. اتي به نه ڪائي توب هئي نه ڪائي لکت. البت پراڻو روينيو رڪارڊ ڏسندي هڪ عجب جهڙي ڄاڻ ملي ته انگريزن سرڪاري زمينون مفت ئي مفت ۾ ماڻهن کي ڏنيون. مثلاََ ڪنهن ماڻهو رڳو درخواست ڏني ته ”مونکي هيتري زمين ڏيو ته محنت ڪري آباد ڪندس ۽ ڍل سرڪار کي ڏيندو رهندس!“ بس درخواست منظور ۽ چونڊ ڀلي زمين مالڪاڻي حقن سان سندس حوالي. مزو وري اهو ته ماڻهو به اهڙا اڻ پڙهيل جو صحيح ڪرڻ به نه اچين. درخواست لکائي هيٺان نشان منڌيئڙو يا گولڙو يا ٻيو ڪجهه ٺاهي ڇڏين ته به درخواست منظور ۽ زمين سندن حوالي. نه رڳو زرعي زمين پر سڪني زمين به ڀڳڙن مٺ تي ماڻهن کي ملي ويندي هئي. هيرآباد حيدرآباد ۾ پئسي ٽڪي فوٽ. ڪراچي ۾ به ائين. منهنجو هڪ واقفڪار هئو ميجر سرا�