ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

� جنهن جو هڪ هزار گزن تي بنگلو هئو خالد بن وليد روڊ تي. ٻڌايائين ته کيس اهو پلاٽ ڏنائون پنج سئو رپين ۾ ته هن دانهون ڪيون ته مونکي ڇو ٿا اوجهڙ ۾ ايترا پئسا خرچ ڪرايو. پوءِ فخر سان ٻڌايائين ته اڄ ان جا اسي لک ملن ٿا. ليکو ڪيو ته گز جا ٿيا اٺ آنا. ائين زمينون ۽ پلاٽ، سرڪار جهڙوڪر مفت ۾ پئي ورهائيندي هئي. اها ڪيڏي نه چڱي پاليسي آهي. هڪ ته ملڪ آباد ۽ سرسبز ٿي ويندو ۽ پڻ وسنديون. خانگي سيڙپ سان ٺهي وينديون. رشوت کي به ٻنجو. ڀلا اٺين آني گز سرڪار سڏ ڪيون پئي ڏئي ته رشوت ڏئي ڪير وٺندو؟ الائي ڇو اڄوڪي سرڪار کي عقل نٿو اچي. شايد پئسي جي چُوس عقل تي پڙدا وجهي ڇڏيا آهن.
مون مريم توب جو منهن الائي ڪاڏي ڦيرائي ڇڏيو ۽ وٺي جهنگ منهن ڪيم. سائين استاد محمد ابراهيم جوئي صاحب منهنجو پهريون ڪتاب پئسن تي خريد ڪري پڙهي ڇڏيو جيتوڻيڪ کيس اطلاع ملي چڪو هو ته مون ڏانهنس اعزازي ڪاپي ڏياري موڪلي هئي. پڇڻ تي صلاح ڏنائين ته هڪ ته پئراگراف وڏو ٿو ڪيان جنهن ڪري پڙهندو ورچجي ٿو پوي. ٻيو ته موضوع کي ڇڏي ٻين موضوعن ڏي هليو ٿو وڃي. چيومانس ته برابر پئراگراف ننڍا ڪندس باقي ڳالهه مان ڳالهه ٿي نڪري ان کي ڪيئن ڇڏيان. اها منهنجي ڪمزوري يا انوکي اسٽائيل سمجهو. سراج الحق ميمڻ تمام ذهين، سچو تنقيدنگار ۽ اونهي نظر رکندڙ، منفرد سوچ وارو ماڻهو آهي. ان وري مبارڪ ڏني ته جمال تنهنجو اهو اسلوب، ڳالهه مان ڳالهه، سنڌي ادب ۾ هڪ نواڻ ۽ نئين زور آور (پاورفل) جدت کي جنم ڏيندو. ٻئي وڏا وڃي پاڻ ۾ ڄاڻن. مون ته جهڙا تهڙا رنڍا روڙيا آهن. وڻيوَ ته هنئين سان هنڊائجو نه ته ٿوڪاري ڇڏجو.
پنهنجو ٿر جو نجي سفر پي ٻڌايم ته ڪيئن اٺ جي پاکڙي تي هڪ طرف ٽنگون لڙڪائي پيلوءَ کان اچي ڏاني ڌانڌل پهتس. مون ۾ انتظامي صلاحيتون ڏاڍيون آهن. سڀ آفيسر ان لاءِ داد ڏيندا اٿم. ڏانو ڌانڌل ۾ سڌو ويس پرائمري اسڪول ۾ جتي پولنگ بوٿ ٺهرائي، پڙدا ڏياري، مس، ڪاغذ پنا ووٽرن جون لسٽون ۽ ووٽن جون پيتيون شخصي حفاظت ۾ رکيم. سفر ۾ ٿڪجي چور ٿي پيو هئس. پر ائسپرو، ڪوڊوپائرن وغيره ساڻ هئم سو کائي آرام ڪرڻ جو سوچيم. مير صاحب مير احمد خان ٽالپر جو ايجنٽ چوي ته منهنجا مهمان آهيو ۽ شاهه صاحب چوي ته نه منهنجا مهمان آهيو. مون چيو ٻنهي جو مهمان آهيان مير صاحب جي ماڻهوءَ کي چيم ته کٽ بسترو پاڻي جو دلو ۽چانهه تون پهچاءِ ، باقي ماني ٽيئي وقت سيد سڳوري جي کائيندس. ٻئي راضي خوشي ٿي ويا. چانهه مانيءَ کان پوءِ لت کوڙي سمهي پيس. شام جو شاهه صاحب کي ۽ مير صاحب جي ڪارندي کي سڏائي سختيءَ سان اليڪشن جا اصول سمجهايم ۽ چيم ته ڪا به رعايت نه ڪندس. خبردار ڪيو مان ته هڪ به ڪوڙو ووٽر پڪڙيو ته اتي جو اتي جج جا اختيار هلائي ٽيپ ڏئي ڇڏيندوسانس. مڙيئي ڏڏو ته ٻڌڻو هو. نه ته بنان ڪيس هلائڻ جي ٽيپ ڪيئن ڏبي؟
ڏاني ڌانڌل جو پاڻي مڙيئي ٻاڙو بلڪ کارو هو. چيائون ته سڄي ٿر ۾ گهڻو ڪري ائين آهي. پڇيم ڀلا ”پيلوءَ جو پاڻي؟“ شاهه صاحب توڙي ٻين يڪ آواز چيو ته ”سائين پيلوءَ جو پاڻي آهي گيهه!“ ٿر ۾ گيهه ۽ کير وڏي ۾ وڏي نعمت آهي. سڄو ٿر هڪ قدرتي چراگاهه آهي. ٿري ڳاڙهي ڳئون ته دنيا ۾ مشهور آهي. سرڪاري امداد ۽ سائنسي وسيلن سان ايترو کير مکڻ گيهه ۽ گوشت مهيا ٿي سگهي ٿو جو ڪروڙين اربين ڊالر بچائي سگهجن ٿا، جي اسان سڪو کير ۽ تيل ٻاهران گهرائڻ تي خرچ ڪريون ٿا. وسڪاري نه ٿيڻ ڪري جو ڏڪار جهڙيون حالتون اچن ٿيون، سو به بنا اناج مهيا ڪرڻ جي ٽاري سگهجن ٿيون. رڳو مال لاءِ سڪل ۽ دٻيل چارو ئي ڪارخانن مان موڪلجي ته مال بچي پوي ۽ ماڻهو به کير، مکڻ، گوشت تي تڳي ڏڪار جي موت مان بچي پون. سنڌ ۾ چارو کوڙ، لوسڻ، ڏير، توتڙ، بُهه، پلال، تورئي ۽ سرنهه جو ڦوڳ، پلڙا ۽ سڱريون. رڳو سرڪار ڪارخانيدارن کي همٿائي. زميندار به اهڙا اضافي ڪارخانا قائم ڪري سگهن ٿا. اهڙو چارو مفت ۾ مالدارن کي سرڪار ڏئي ته مال توڙي ماڻهو بچي پون. سڪل ويڙهاٽيل چارو جسامت ۾ گهٽ ٿيندو ۽ انکي اماڻڻ تي خرچ به گهٽ ايندو. مقرر مرڪزن تان مالدار پاڻ ئي کڻي ويندا. ٽرانسپورٽ جو خرچ گهٽ ايندو. رڳو مختيارڪار ۽ تپيدار ايماندار ٿين. مٿن ڪرڙي نظر هوندي ته ڇو نه ٿيندا. انگريزيءَ ۾ پهاڪو آهي ته ”ارادو آهي، ته راهه به ملي وڃي ٿي.“ لطيف سائين تمام سهڻن لفظن ۾ فرمايو ته ”واٽ وندر جي وڻ پيا ڏسيندا.“
ٻئي ڏينهن آرام سان اليڪشن ٿي. البت هڪ چالاڪڙو نوجوان نظر چڙهي ويم۽ شڪ پيم ته ٻيهر ووٽ وجهڻ آيو آهي. دير ئي ڪانه ڪيم. پوليس وارن کي چيم ته ”پڪڙيوس، هڻوس هٿڪڙي!“ منٽ ٿي ويا ۽ نوجوان کي هٿڪڙين سان اسڪول جي اڱڻ ۾ ويهاريم جيئن خلق تي ڏهڪاءُ پوي. جلدئي پير مڙد ۽ سندس وارث کيس ڇڏائڻ آيا. ڪوڙي ڪاوڙ ڏيکاري چيومان ته ”توهان کي به جيل ۾ وجهندس جو ڪوڙا ووٽ ٿا وجهارايو!“ نوجوان کي سڏي سندن روبرو ڪيم جنهن سچي ڪئي ته ٻيهر ڪوڙو ووٽ وجهڻ آيو هو. منجهند جي مانيءَ جي وقفي ۾ مون ماني شاهه صاحب سان کاڌي، باقي ٻين سڀني، پولنگ آفيسرن وغيره جي ماني مير صاحب جي ماڻهوءَ تي رکيم. شاهه صاحب اهڙو سادو ۽ اٻوجهه جو پنهنجي ووٽ سان گڏ پنهنجي نمبر چٽڪي به پيتيءَ ۾ وڌائين. ٽپهري جو خير سان اليڪشن ڪري، ووٽ ڳڻي لفافن ۽ ڳوٿرين ۾ سيل مهر ڪري رکيم. اتي پوليس وارن پڇيو ته ”صاحب هن جوابدار کي ڇا ڪيون؟“
مون ڪوڙي ڪاوڙ مان چيو ”اڙي اڃا ٿا پڇو ، وٺي وڃوس ٿاڻي تي اهي پاڻهئي جيل موڪليندس. اجهو وٺو هي لکت ۾ آرڊر!“ ماڻهون پرڀرو ميڙاڪا ڪيون بيٺا پيا ڏسن ته هاڻي الائي ڇا ٿيندو. ايتري ۾ شاهه صاحب به لنگهي آيو ۽ چيائين ته صاحب، ”منهنجو ماڻهو آهي، معاف ڪيوس!“ مون چيو ”شاهه صاحب بس ڳالهه به اها، ڪو وڏو حڪم ڪيو ها!“ پوليس وارن کي سڏي چيم ته ”بابا شاهه صاحب جو حڪم آ ڪڍوس هٿڪڙيون!“ هنن هٿڪڙيون کوليون ۽ چيو ته ”صاحب هي جيل جو آرڊر؟“ مون وٺي ڦاڙي ڇڏيو. مون چيو ته ”بابا شاهه صاحب جو آرڊر وڏو!“ نوجوان جي ٻانهن کڻي شاهه صاحب جي حوالي ڪيم. ماڻهن ۾ چؤٻول پئجي ويو ۽ شاهه صاحب جي به مڇ ڦڙڪڻ لڳي. ڇوڪرو مالڪن جي حوالي ڪري موٽي آيو. چيائين ته ”صاحب منهنجو مان مٿاهون ڪري ڇڏيئي، هاڻ حڪم ڪر. چيم پيلوءَ پهچڻو اٿم پر اٺ جو سفر مونکان ڪونه ٿيندو!“
شاهه صاحب چيو ته ”سائين وهٽ وهٽ جو فرق آهي. اهڙو اٺ ڏيندوسانءِ جو کير جو ڀريل وٽو هٿ ۾ جهلي ويهه ته کير نه ڇلڪندو!“ مون چيو ”شاهه صاحب وارو ڪر اهڙو اُٺ موڪل پيلوءَ منهنجي همسفر آفيسرن ڏي وڃي منهنجو خط ڏيئن ته جيپ موڪلن!“ چيائين ته بيٺي پير اِجهو ٿو اوٺي وڃي خط پهچائي. مون خط ۾ لکيو ته ”بخار اٿم بيمار ٿي پيو آهيان. سوڪيئن به ڪري جيپ موڪليو!“ هئي ته اٽڪل، پر واقعي به لڱ لڱ ٿي ڏکيو ۽ هلڪو بخار به هئو. وري سموري سفر دوران نه وهنتو هئس نه ڏاڙهي لاٿي هئم سو بلڪل مريض ٿي لڳس. لڙي اڌ رات جو اچي جيپ نڪتي سرڪاري سامان، ٽپڙ ٽاڙي