ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�ام گنڀيرتا سان ٿر ۽ ٿرپارڪر جا مسئلا بيان ڪرڻ شروع ٿي ويو. غريبن جا ڏک ۽ بک، مال جون بيماريون نانگ بلائن جي علاج ۽ دوائن جي اڻهوند. کڻي، پڇونس ته ”پوءِ ڇا ڪجي؟“ ته هڪدم پٺارڪ لاهي ان مسئلي بابت درخواست ڪڍي پيو ڏيکاري جيڪي اڳي بالا اختيارين کي ڏنيون هئائين. اسانکي عرض رڳو اهو ته ”ان جي پوئواري ڪجو. بالا عملدارن کي ڪن کڻائجو!“ هڪ عجيب آسماني انسان هو جو ٿر جي واريءَ مان اڇي کنڀ وانگر ڦٽي نڪتو هو. ٿر لاءِ ۽ ٿر واسين لاءِ سندس هڏ ٿي ڪرڪيو. باقي ڪنهن ۾ ڪو غرض ڪونه هئس. سوين رٿائون لکت ۾ کنيون ٿي وتيو. اهڙو عجب انسان، اهڙو عجب انسان جو ڪو ديو ديوتا هو يا اوتار هو يا ڪو ولي الله. جڏهن عبدالله ميمڻ صاحب حيدرآباد جو ڪمشنر ٿي پي ويو ته مون چيومانس ته ”تنهنجي ڊويزن ۾ ٻه تمام وڏا ماڻهو ٿا رهن انهن جو خيال رکجانءِ. پڇيائين ”ڪهڙا؟“ چيومانس ته ”هڪڙو استاد منظور علي خان ۽ ٻيو مسڪين جهان خان کوسو.“ لک احسان جناب محمد بخش مجنون صاحب جا جنهن مسڪين جهان خان کوسي جي شخصيت تي هڪ نهايت چڱو ڪتابڙو لکي ڇپائي ڇڏيو. اهو ڪيئن به ڪري هٿ ڪري پڙهي ڇڏڻ گهرجي. ناياب هوندو.
مسڪين جهان خان کوسي کان ڏهين يارهين بجي صبوح جو موڪلائي اٿياسون ته هاڻي شهر گهمڻ ٿا وڃون. تمام ڏکاري انداز ۾ چيائين ته ”ڇاجو شهر! ڀينگ لڳي پئي آهي. لڙائيءَ کانپوءِ (1965ع) هندو توڙي مسلمان گهر گهاٽ دڪان بازاريون ڇڏي ڀڄي ويا، جان مال عزت ته هر ڪنهن کي پياري آهي، فوجيءَ جو ته ڪو مذهب آهي ئي ڪونه، سواءِ ڏاڍ ڏمر ۽ مار موچڙي جي، سو سڀ سکيا ماڻهو ٻار ٻچا وٺي راتوواهه ڀڄي ويا!“ـ ”مسڪين، ڪاڏي ويا؟“ چي ”جنهن کي جاڏي آيو جهنگ منهن ڪري هليا ويا مٽن مائٽن واقفڪارن ڏي، ڪي ته انڊيا به هليا ويا، ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ ٻاهڙمير ڏي“ ٻاهڙمير، احمد آباد کان اورتي راجسٿان ۾ آهي. اسان جڏهن سج لٿي ميرپور خاص کان راجا واري گاڏيءَ ۾ ويهي جهونا ڳڙهه روانا ٿيندا هئاسون ته پهريون صبوح ٻاهڙمير ۾ ٿيندو هو جنهنکي انگريزيءَ ۾ بارمير لکندا هئا. 1953ع واري ننگر جي سفر ۾ مونکي ٻن ٽن هندو نوجوانن جا نالا ياد هئا. انهن جو پڇيومانس ته چيائين ته ”سڀ ويا باقي فلاڻو (هندو) ڀاڄي وارو ملندو، انهيءَ کي سونهون ڪري کڻجو!“
وڻڪار اُڪري شهر ۾ پهتاسون ته واقعي سڃ لڳي پئي هئي. مونکي ته ائين لڳو. گهر گهاٽ خالي ، بازاريون بند، ڄڻ ڪو راڪاس گهمي ويو هو. بس ڪي ڪي ماڻهو رستي تي ڀاڄيون ۽ ٺڪر ٺهر رکيون ويٺا هئا ۽ ضرورتمند گراهڪ به هئا. مسڪين وارو ٻڌايل هندو مڙس ڳولهي لڌوسون. پهرين ته هيسجي ويو. منهن جو پنو ئي لهي ويس. پوءِ شيخ اياز جو نالو ٻڌائين ته کيس ساهه ۾ ساهه پيو ۽ منهن تي رونق اچي وئي. ظاهر ٿيو ته شيخ اياز جو نالو شاعر ۽ قومپرست طور ٿر جي ڀٽن ۾ به پهچي ويو هو ۽ ماڻهن ساڻس پيار ڪيو ٿي ۽ پنهنجائپ محسوس ڪئي ٿي.
کيس چيوسين ته ”گهر گهٽيون ۽ مندر گهماءِ!“ تمام ڏکارو ٿي چيائين ته ”جيڪا خلقت هينئر ڏسو ٿا سا به رات جو الوپ(غائب) ٿيو وڃي. شهر سڄو خالي آهي. ڏينهن جو وڻجارا اچن ٿا ۽ سودو سلف وڪڻي باقي موٽائي پنهنجن پنهنجن ڳوٺن ڏانهن کڻي وڃن ٿا ۽ وري صبوح جو اچن ٿا. فوجين جو ڏر آهي، مال ڦري وڃن ٿا، گاريون ڏين ٿا، چؤنڪين تي وڃي ٿا ويهارين پوءِ جڏهن مرضي پوين تڏهن ڇڏين يا ڏيتي ليتي ڪن!“
شهر جا وائڙا چڪر ڏئي، مندرن جي پاسي آياسون جي ڪارونجهر جي وٽ سان آهن. مون پي مندرن جي اڪر ۽ گهڙت جي ساراهه ڪئي پر اتي وڃي ڏاڍو ڌچڪو پهتو، ڄڻ ته ويران کنڊرن ۾ اچي ويا هئاسون. اڪر ۽ گهڙت کي ڌڪ هڻي بتن کي ڀڳو هئائون. ننڍڙا سهڻا ۽ صاف مندر هئا پر هاڻي گندگي ۽ ڪرپٽيءَ جو ڍير. هڪ مندر ۾ ته ڪتو مئو پيو هو ۽ ڌپ ڪري ويو هو، جنهن مندر ۾ مهاتما گانڌيءَ جو فوٽو لڳل هو سو مونکي ياد هو. چيومانس ته اتي وٺي هل. چيائين ”ڇا هلي ڪندا، اتي به ڪچرو لڳو پيو آهي، گانڌي جي تصوير ته پهرئين سٽ لاهي، ڀڃي ڦاڙي ساڙي ڇڏيائون.“ هي ڪهڙو اسلام آهي؟ ڌاريا ته انهيءَ کي ئي عين اسلام سڏيندا ڪ نه؟ هيءَ ته ٿي 1965ع جي ڳالهه. پر اڄ تائين مندر، گرجائون ۽ مسجدون (قاديانين جون) اسانجا مومن ڀائر اسلام ڪارڻ ڊاهيندا رهن ٿا. مٿان وري چون ائين ته اسلام جي خدمت پيا ڪيون، ڊاڙ اها ته اسلام فراخدلي وارو مذهب آهي جنهن ۾ اقليتن کي عام شهرين جهڙا سڀئي حق مليل آهن. ٻڏڻ ويو آ وسري لڏڻ آيو آهي ياد!
جناح صاحب ته ائين چيو هو ”سڀني مذهبن جا ماڻهو سياسي طور هڪ پاڪستاني قوم هوندا ۽ هر شهري کي هڪجهڙا سياسي حق هوندا.“ سلام هجي اهڙي عظيم ماڻهوءَ تي. پر سندس پوئلڳن لاءِ ڇا چئجي. آئين ٺاهڻ کي سندس مرڻ (يا مارائڻ) تائين التوا ۾ وڌو ويو. سندس مرڻ سان، انتظار ۾ ويٺل، سندس وڏو وفادار پوئلڳ، آئين کان اڳ ۾ ”قرارداد مقاصد پاڪستان“ پاس ڪرائي مذهب کي سياست مٿان مڙهي (مسلط ڪري) ڇڏيو. پوءِ به منافقاڻا اعلان ته ”ٿورائي وارين جاتين کي هڪجهڙا ۽ سڀ سياسي حق حاصل رهندا.“ مان رڳو هڪڙو معمولي سوال ٿو پڇان ته ”ڇا ڪوئي هندو، پارسي، ڪرستان، پاڪستان جو صدر ٿي سگهي ٿو؟ جي نه، ته ڇو نه؟ جناح صاحب جو وعدو، ائين ئي اجايو هئو ڇا يا نپٽ ڪوڙ ۽ دوکو؟“ جناح صاحب اهڙو ماڻهو هئو ته ڪونه!
مندرن کي ٻاهران ٻاهران ڏسي، پئوڙيون چڙهي، ڪارونجهر جي منڍ ۾ ڪاڇي واري ميداني جابلو علائقي تي آياسون. اتي تلاءُ ٺهيل هئا جي وسڪاري جي مند ۾ پلر (پاڻي) سان ٽٻ ٿي ويندا هئا. انهن مان ڪي اشنان گهاٽ هئا، هڪڙو نارين جو ۽ ٻيو مڙدن جو. باقي سڀني تلائن جو پاڻي پيئڻ جي ڪم آندو ويندو هو. اتان جا گهڻائي قصا ڪهاڻيون ٻڌيونسين جيئن مرگهه ڪنڊ، گئو مک، روپلو ڪولهي، تروٽ صاحب جو ٿلهو جو ڪارونجهر جي چوٽيءَ تي ٺهرايو هئائين. اندر به ڪيئي عجائبات، چرون، غارون، جهنگلي ٻوٽيون وغيره هيون پر ڪير ايڏو پنڌ ڪري يا ته هجن ڪي ڪاليجي ڇوڪرا يا بدر، اشتياق ۽ ڪليم جهڙا جاکوڙي ۽ اتساهه وارا ماڻهو، پر انهن به ٻڌايو ته هو به نڪو ايترو اندر ويا نڪو تروٽ صاحب واري چوٽي چڙهيا. اياز پنهنجا تاثر ڪتابڙيءَ ۾ لکندو ويو.
موٽي، گهڙي سوا بنگلي تي ڊاٻو ڪيوسين. تازا توانا ٿي محمود بيگڙي واري مسجد ۽ ستين جون سماڌيون ڏسڻ جو خيال ڪيوسون. مختيار ڪار صاحب کان سونهون گهرايوسون. هڪ تپيدار آيو جو جيپ ۾ اسان سان گڏ ڏاڍي شان سان ٿي ويٺو. اهو به رستو ڀلجي ويو. واٽ تي هڪ ريٻاڙي مليو جنهن تپيدار صاحب کي رستو ۽ طرف سمجهايا، پر تپيدار صاحب جي مٿي ۾ ڳالهه ڪانه ويٺي ۽ ريٻاڙيءَ کي حڪم ڪيو ته جيپ جي اڳيان ٿي هلي ۽ منزل تي پهچائي. ريٻاڙي ويچارو ڌڻ ڇڏي اسانجي جيپ جي اڳيان، اڌ ڊوڙ وانگر هلندو رهيو. جيپ آهستي هلائي به ڪيترو آهستي هلائبي. ريٻاڙي ويچارو ڊوڙڻ لڳو. مون کي ڏاڍو خراب لڳو پر نه جويو صاحب ڪڇيو نه اياز.
مون جيپ کي روڪرايو ۽ چيم ته ريٻاڙيءَ کي