ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

جيپ ۾ ويهاريو. جويو صاحب به مونسان سهمت ٿيو پر اندر جاءِ هئي ڪانه سو تپيدار صاحب، هن غريب کي حڪم ڏنو ته هل اڳيان. پوءِ به مون اعتراض ڪيو، چيم ته کيس ڦيٿي ڍڪ (مڊگارڊ) تي ويهاريو نه ته ويچارو جانور وانگر ڪيترو ڊوڙندو، ائين ڪري اچي ماڳ تي پهتاسون. هيءَ ڳالهه مون ميان مٺو بڻجي ڪونه لکي آهي جيئن اڪثر مونتي الزام ايندو آهي، پر اهو ڏيکارڻ لاءِ لکي آهي ته هڪ معمولي سرڪاري عملدار جي سوچ به ڪيڏي نه فرعوني ۽ آڪڙخاني آهي. حقيقت ۾ ڏوهه اسان عام پبلڪ جو آهي جو کين روڪڻ ۽ ٽوڪڻ بجاءِ، سندن اهڙي مڪروهه فعل کي معمولي ڄاڻي معاف ڪري ٿا ڇڏيون.
منهنجو اهو پڪو ۽ پختو خيال آهي ته روڪ ۽ ٽوڪ وڏا اثرائتا ذريعا آهن خرابيءَ کي ختم ڪرڻ جا ۽ اهي اهم جز آهن ايمان جا. مان ڪجهه عرصو سنڌ پرڳڻي جو رشوت روڪ کاتي جو سربراهه ٿي رهيو آهيان، يعني چيئرمين ائنٽي ڪرپشن. مون جتي به ضلعي وار ميٽنگون ڪيون اتي اهو عرض ڪيم ته گهٽ ۾ گهٽ اهو ته ڪري سگهو ٿا ته رشوتي ماڻهوءَ کي اعلانيه رشوتي چئو. جي منهن تي نٿا چئي سگهوس ته گهٽين ۾، بازارين ۾، ڪچهرين ۾ چئو ۽ چوندا رهو. ٻيا آفيسر به رشوتي آفيسر تي ڪک نه رکن ۽ پنهنجي برادريءَ ۾ چون ته فلاڻو رشوتي آهي. اهڙو چوٻول به روڪ جو ڪم ڏيندو. سماجي روڪ وڏي اثرائتي شيءِ آهي. آهستي آهستي، رشوت وٺڻ وارو توڙي ڏيڻ وارو جهجهڪ محسوس ڪندا. منهنجي هڪ دوست، ڪراچيءَ ۾، ائڊيشنل سٽي مئجسٽريٽ کي ڀري ڪورٽ ۾ چئي ڏنو ته، ”صاحب تنهنجي پيٽ ۾ سوئر واري حرام جي هڏي پئجي وئي آهي!“ سڀني کي ڏندين آڱريون اچي ويون ۽ مئجسٽريٽ صاحب به ششدر ٿي ڪورٽ ڇڏي چئمبر ۾ هليو ويو. ڪيترا ڏينهن سٽي ڪورٽن ۾ اها ڳالهه هلندي رهي ته ماڻهو هاڻي منهن تي چئي ٿا ڏين! رشوت ڪو بند ڪانه ٿي پر هرڪو سراپجي ويو. پوءِ وڪيلن به چوڻ شروع ڪيو. ايترو ئي ٿئي ته وڏو اثر ٿيندو.
پاڻ اکئين ويٺا ڏسون ته اڳي جي هڪڙو پوليس وارو ڳوٺ ۾ ايندو هو ته سڀ مڙد گهر ڇڏي ڀڄي ويندا هئا. اڄ عورتون، سنڌي عورتون، ٿاڻن جو گهيراءُ ٿيون ڪن. حيرت جو مقام آهي. اي اکين وارا عبرت وٺو. اهڙا عمل، نيٺ رنگ لائيندا ڏسجو ويٺا. هيءَ اڳڪٿي ناهي، چٽي حقيقت آهي. مون سڀني آفيسرن کي جن ۾ ڊي سي ۽ ايس پي صاحبان به حاضر هئا، ور ور ڪري انتباهه (خبردار) ڪيو ته اهو لوح قلم جو لکيو (نوشته ديوار ) پڙهي وٺو. اهو ٽرڻو ناهي. اُهو وقت اِجهو ٻرانگهون کڻندو اچي پيو جڏهن عام ماڻهو ڌوڪي توهان جي دفتر (آفيس) ۾ ڪاهي ايندا ۽ اچي توهان جي ڳچي پڪڙيند ا ته ايس پي دراني صاحب مونکي ڪن ۾ چيو ته ”صاحب اهڙا دڙڪا ته نه ڏيو!“ (اهو دراني صاحب اڄڪلهه جيل ۾ پيو آهي)، مون پنهنجي تائيد ۾ قرآني سوره الم تر ڪيف پڙهي ۽ ان جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيم ڇاڪاڻ ته آفيسر صاحبن تي انگريزي جو رعب گهڻو ٿو ويهي. دل ٿي چويم ته اهيئي انگريزي الفاظ هت ورجايان پر سنڌيءَ ۾ انگريزي ٽنبڻ چڱو نٿو لڳي.
علامه اقبال چيو آهي ته،”اڏامن ٿا ساڳي فضا ۾، پر ڳجهه جي دنيا ٻي شهباز جي دنيا ٻي، الفاظ ۽ معنيٰ ۾ تفاوت ناهي پر ملان جي اذان (ٻانگ) ٻي مجاهد جي اذان ٻي.“ مون به اعوذبالله کان وٺي ٻي طرز اختيار ڪئي. چيم،”مان مسترد ڪيان ٿو سڀني شيطاني طاقتن کي، مدد الله جي سان، خبردار ڪيان ٿو توهان کي طرفان الله جو مخلوق (انسان ذات) لاءِ نهايت مهربان آهي. ڇا نه ڏٺو تو ته ڪهڙو حال ڪيو تنهنجي رب، انهن ڏاڍن طاقتورن جو جيڪي مالڪ هئا هاٿين جا. ڇا نه ڪيائين سندن سڀ اٽڪلون ۽ رٿائون ناڪام ۽ ذليل. موڪليائين ۽ انهن تي رڳو ننڍڙا پکي هڪ ٻئي پٺيان ٽوليون ٽوليون ڪري بنا هٿيار، چٽيائون انهن کي سنهين پٿرين سان لاڳيتو ۽ ڪري ڇڏيائون انهن کي اوڳاريل گاهه جهڙو. (سچو ۽ عظيم آهي الله)“.
سڀني جي واتان توبهه توبهه ۽ گهوڙا ڙي نڪري وئي. قرآني لفظن ۾ وڏو دٻدٻو، ردم (ورجاءَ) ۽ دهمان آهي. ترجمو ضرور پڙهو پر اصل عربي لفظن کي به ڏسو ۽ غور ڪندا وڃو. ”جمعهم وعددهم“ جيڪي ميڙين ٿا ۽ ڳڻي ڳڻي ٿا رکن. ڪيڏو نه اثرائتو آهي. خلق الانسان و علمهم البيان.خلقيوسون انسان ۽ ڏنوسين ان کي ڳالهائڻ جو علم. ڏسو هي انساني حقن جو اعلان نامو ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته تقرير (بيان بازي) ماڻهوءَ جو برٿ رائيٽ (ڄم جو حق) آهي. ڇا هي اکر قرآن مان چورايل ناهن ته ”خلقيوسون انسان ڳالهائڻ جي حق سميت“ جو وڌيڪ پاورفل يعني جاندار ۽ اثرائتو آهي. هن باب کي بند ٿا ڪيون ڇو ته اهو ذڪر شروع ڪيم ته سڄو سارو رومن لا Roman Law جو مغربي قانونن جو بنياد آهي، سو سڀ قرآني آيات جي مٺ وڪڙ ۾ اچي ويندو.
محمود بيگڙو گجرات جو حاڪم هو. ڪارونجهر، گجرات جي سرحد سان لڳ آهي. مان کپري ۾ جج هئس ته اتي جي هڪ پوليس صوبيدار مونکي ٻڌايو ته هو گجرات جهوناڳڙهه جو هو. جيئن ئي هندوستاني فوجون جهوناڳڙهه ۾ ڪاهي پيون تيئن هو سرحد ٽپي ننگر پارڪر ۾ اچي ويو. محمود بيگڙو به کنئوس ڪندو وقت بوقت سنڌ ۾ فوج وٺي ڪاهي پوندو هو پر اڳيان به سنڌ جا ٺڪر هئا جن مڙس ٿي ساڻس منهن ڏنو. ٿرجا ٺڪر به جهڙا مسلمان. ويڪري سلوار، چاپئين گهاٽي ڏاڙهي، پڳ ٻڌل، قدآور ۽ جانٺا. اوطاقي ۽ مهمان نواز. لڙائي ۾ هار جيت ته ٿيندي رهي ٿي باقي محمود بيگڙي کي سنڌ ۾ ٺڪاڻو ڪرڻ ڪونه ڏنائون.
مسجد جي اڳيان وڏو سهڻو، صاف سٺو تلاءُ آهي. تر به پٿر جي اوساري سان اٿس ۽ ڀڪون به پٿر جون. ڪپر تي جنگي جوڌن جي ونين جا ستي پٿر کتل آهن جي جيئري پاڻ جلائي ستيون ٿيون. ستيون ته اڳ ۾ ئي هونديون پر روايت موجب پاڻ جلائي عملي طور ثبوت ڏنائون.
مسجد به سڄي پٿر جي ٺهيل آهي. حالتون ٻڌائين ٿيون ته اهو اصل ۾ مندر هئو جنهن کي مسجد ۾ تبديل ڪيو ويو هو. نه ته شڪست کاڌل هندو فوجين جون ونيون ڪيئن هڪ مسجد وٽ پاڻ جلائن ها ۽ اُتي ئي سندن سماڌيون ٺهن ها. عجب ناهي ته بابري مسجد جو معاملو به اهڙو هجي. فاتح فوجي، سي به غير مذهب وارا مندر مان مسجد ٺاهن ته بعيد از قياس نه آهي.
باقي اجمير شريف جي هڪ مسجد جو مان اکين ڏٺو شاهد آهيان. 1945ع ۾ مان، غلام النبي سومرو ۽ محمد خان انجنيئر گهمڻ نڪتاسون. دهلي کان موٽندي خيال ڪيوسون ته جوڌپور، جئيپور ۽ اجمير ڏسندا، احمدآباد کان بمبئي وڃون. اجمير شريف ۾ خواجه غريب نواز جي درگاهه کان پرڀرو مٿي پهاڙيءَ تي هڪ مقام آهي، چٽا ڪٽهڙا. اتي پنڌ ئي پنڌ وياسون، ننڍو ڳوٺڙوآهي ۽ مالوند ماڻهو آهن. اتي هڪ وڏي ڪشادي پٿر جي ٺهيل مسجد آهي. ٻي ڪا ڏسڻ جهڙي جاءِ ناهي. نماز پڙهي، مسجد کي چڱي طرح جاچي ڏٺوسون. مسجد جي ڀتين ۽ پيل پاون ۾ گهڻيئي ڀڳل ۽ چٿيل مورتيون ڏٺيونسين ۽ هڪ ٻئي کي ڏيکاريونسين. غلام النبي سومري چيو ته ”سڀاڳا! هاڻي چپڙي ڪري نڪري هل ته ڪٿي موچڙا نه کائون!“ اسان ئي سون سالن کان پوءِ پيا ڊڄون ته جڏهن غوري، غزنوي، خلجي ۽ مغل فوجن راجسٿان فتح ڪيو هوندو تڏهن ڪيڏو نه ڏهڪاءُ هوندو! اڃا به، اڄ به ٿا ڊڄون. الائي ڪهڙا ڪهڙا طالبان، مفتيان جماعتي