ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

� ۾ هو جيپ ۾ چڙهي بنگلي تي هلن ۽ پوءِ جيپ موٽي اسان کي کڻي بنگلي تي پهچائيندي. منهنجو اشتياق ڏسي چيائين ته ”اهڙي تڪڙ ڪانهي تون موٽي سنڌ وڃ، مون کي رڳو خط لکي موڪلجانءِ مان توکي جواب موڪليندس!“ اسين کانئس موڪلائي اتان ئي موٽياسون، ڄڻ ته نڪتا ئي ساڻس ملڻ لاءِ هئاسون. حيدرآباد پهچي مونکان ته ڳالهه ئي وسري وئي. ٻن ٽن مهينن کانپوءِ اوچتو يادگيرو اچڻ تي کيس خط لکيم ته ٽي پٽ فلاڻا فلاڻا ۽ ٻه ڌيئر اٿم.
مهينو کن گذريو ته سندس خط اچي نڪتو جنهن ۾ لکيائين ته ”چار پٽ ۽ ٽي ڌيئرون آهن.“ هڪ پٽ ۽ ڌيءَ بعد ۾ ڄاوا. آهي نه عجب جي ڳالهه جو پنڊت اڳواٽ خبر ڏني. مون ۽ منهنجي پٽن ۽ ڌيئرن بابت جيڪي ڪجهه لکيائين سو اڄ ٽيهن سالن کان پوءِ ڏسون ٿا ته اسي نوي سيڪڙو صحيح ثابت ٿي چڪو آهي. مون وٽ پنڊت جو اهو خط اڃا سانڍيو پيو آهي جو اياز گهري ورتو ۽ ان جي فوٽو ڪڍرائي پاڻ وٽ رکيائين. منهنجا ٻار اهو خط ڪڍي پڙهندا آهن ۽عجب کائيندا آهن.
اهڙو واقعو قدرت الله شهاب به پنهنجي ڪتاب شهاب نامه ۾ لکيو آهي ته ٽرين (ريل گاڏيءَ) ۾ سفر ڪندي هو هڪ اسٽيشن تي لهي ڪجهه شيون وٺڻ لڳو ته ريل هلي پئي، ڊوڙندو ڊوڙندو ويو ته سندس گاڏو اڳ ۾ نڪري ويو. ڏسي ته هڪ گاڏي جي در تي هڪ سوٽيڊ بوٽيڊ ماڻهو بيٺو آهي، جنهن مشڪندي ڏانهس هٿ وڌائي چيو ”شهاب صاحب هليو آ اندر.“ ان جو هٿ پڪڙي چڙهي پيو ۽ ان ماڻهوءَ جي ڀرسان ويهندي چيائين ته ”معاف ڪجو، گاڏي اوچتو هلي پئي ۽ توهانکي تڪليف ۾ وڌم. پر توهان منهنجو نالو وٺي ڪيئن سڏيو، پنهنجي واقفيت ته ڪانه آهي، الائي ڪيئن اهڙو اتفاق ٿيو؟“ هن ماڻهو مشڪندي انگريزيءَ ۾ چيو ته ”اهو قطعاََ ڪو اتفاق نه هئو. اهو ڪنهن اڳوٽ رٿيل مصلحت سان ٿيو جو توکي گاڏيءَ مان لاٿو ويو ۽ گاڏيءَ کي هلايو ويو ۽ مونکي چيو ويو ته شهاب کي هٿ پڪڙي مٿي ويهار. اهو برابر آهي ته پاڻ اڳواٽ سڃاڻو ڪونه آهيون،“ وڌيڪ چيائين ته ”مان ڪرستان آهيان ۽ تون مسلمان.“ شهاب صاحب اڃا انهيءَ حيرانيءَ ۾ هئو ته کيس چيائين ته ”انهيءَ قدرتي رٿابنديءَ جو مقصد رڳو اهو هئو ته توکي ٻڌايو وڃي ته گاڊ جنهن کي توهان الله چئو ٿا سو هر ڪنهن ۾ وسي ٿو بغير ڪنهن مذهبي مت ڀيد جي. هندو، مسلمان، ڪرستان، پارسيءَ جو مت ڀيد گاڊ (الله) وٽ بلڪل ڪونه آهي.“ پوءِ ته پاڻ گهڻن ئي خيالن جي ڏي وٽ ڪيائون. شهاب صاحب وائڙو وائڙو حيرت زده ٻي اسٽيشن تي لهي وڃي پنهنجي گاڏي ۾ ويٺو. آهي نه عجب جهڙي ڳالهه!
مونسان به پنڊت ڏيوجيءَ کي ائين کيس گهران ڪڍي، ملايو ويو. اها الائي ڪهڙي لازوال ۽ وڏي قوت آهي جنهن مون لاءِ مانڊاڻ ٺاهي، منهنجي تربيت ڪارڻ، اڳواٽ رٿابندي پي ڪئي. الائي مون تي ڪهڙيون ذميواريون وڌيون پئي ويون ۽ الائي ڪهڙو ڪم مونکان وٺڻو هو. اڄ پوئتي نظر وجهان ٿو ته ڪجهه ڪجهه ڌنڌلڪو ڌپو پويم ٿو ته هي هي ڪم مونکان وٺڻا هئا. انهن واقعن جو ذڪر نه ڪبو جو اهو پڏڻ پائيءَ ۾ شامل ٿي ويندو. هڪڙو مثال ئي ڪافي آهي ته شيخ اياز صاحب ويهن پنجويهه سالن کان پوءِ، مونکان پنڊت ڏيوجي واور خط گهري ورتو ۽ ان جي فوٽو ڪاپي ڪرائي پاڻ وٽ رکيائين. اها ڪا گهٽ ڳالهه آهي ڇا جو شيخ صاحب جهڙي عالم انسان جا خيال ۽ ارادا متزلزل ٿي ويا، حضرت علي رضي الله عنھ فرمايو ته ”ارادن جي ٽٽڻ ۾ مون الله کي سڃاتو.“ ارادا تڏهن ٿا ٽٽن جڏهن ڪو تجلو، جهٽڪو يا جهنجهوڙ پاڻمرادو (غير وجودي، ما وجودي يا لا وجودي) اچي وجود تي نازل ٿئي ٿي.
محمد ابراهيم جويو صاحب به مڃي نه مڃي، اهڙين ڪيفيتن مان ضرور گذريو هوندو. مان سندس مداح آهيان ان ڪري مان اها ڳالهه پنهنجي شخصي مشاهدي مطابق چوان ٿو. جويو صاحب صحيح فرمائيندو آهي ته ”ڪي ماڻهو چاهيندا آهن ته ڪي ڳالهيون مڃجن ۽ پوءِ ان لاءِ سبب ڳولهيندا آهن.“ مان به ساڳي ڳالهه چوان ٿو ته ”ڪي ماڻهو چاهيندا آهن ته ڪا ڳالهه نه مڃجي ۽ پوءِ ان لاءِ عذر ڳولهيندا آهن ۽ چٽي پٽي حق تي به کڻي اکيون ٻوٽيندا آهن.“ جويو صاحب الائي ڇو ور ور ڪري منهنجي ڍاڪ تي چڙهي ٿو وڃي. شايد ان ڪري جو هو آدرشي ۽ مثالي ماڻهو آهي ۽ جيڪڏهن مثال پيش ڪبو ته پُکو اهڙي ئي ڀلي مانس تي پوندو. کانئس هزار بار معافي. پڪ اٿم ته معاف ڪندو. وٽس بغض جو ڪڻو ئي ڪونهي.
ٿر مان موٽ کاڌيسون، اسلام ڪوٽ واري سيٺ نهالچند ڏاڍو زور ڀريو هو ته ننگر کان موٽندي وٽس ڏينهن ٻه گذاريون. ويراواهه پهتاسون ته پوءِ ڇو نه ڇاڇري کان عمر ڪوٽ وڃجي ۽ ٿر جو اهو پاسو به نظر مان ڪڍجي. ريگستان واقعي انهيءَ رستي سان ڏٺوسون. اڇي واري، آبادي ڪانه، ڇنا به معمولي ۽ سادا، نڪي ساوڪ نڪي مال مويشي. ڳوٺ به ڇڙ وڇڙ. پري پري. پاڻي ملڻ به محال. ڪو شانائتو چونئرو به ڪونه ڏٺوسون جتي لڙي وڃي لسي يا چانهه جي طلب ڪجي. اسلام ڪوٽ ۽ مٺي پاسي ڏاڍا سهڻا ۽ شاندار چونئرا نظر ايندا جن کي جيڪڏهن پٽائي ڪراچي حيدرآباد هڻائجي ته هوند ناياب ڊرائينگ روم لڳن.
وڏي منزل پٽي اچي ڇاڇري پهتاسون. ڇاڇرو چڱو چهل پهل وارو واپاري مرڪز آهي. وڃي هڪ هندو سيٺ سان ملياسون جنهن مانائتو آڌرڀاءُ ڪيو. ماڙيءَ تي پنهنجي اوطاق ۾ ويهاريائين ۽ ماني لاءِ به ڏاڍو زور ڀريائين. اسان کي هرکائڻ لاءِ چيائين ته ڀرٽن جي ماني ۽ تريل چڀڙ به کارائيندو. سندس قرب ڏسي اسين به اٺ ڏهه ماڻهو وٽس لڏو لاهي ويٺاسون. ٿر جو سفر آنڊا گجيون ولوڙي ٿو رکي، سو اسين به آسائتا ٿي آهلي پياسون. سيٺ به واهه جي ماني کارائي. هر قسم جون ڀاڄيون مختلف نمونن سان ٺهيل تمام لذيذ هيون. پڇيوسونس ته ”ايتريون ڀاڄيون ڪٿان ٿيون اچن.“ چيائين ته ”اسين ٿري ماڻهو هرشيءِ سڪائي رکندا آهيون پوءِ ساهه ستيءَ سان ٿورو ٿورو ڪري، پاڻ به کائون مهمان طائيءَ لاءِ به ٺاهيون. ڳترا ڳترا ڪري چڀڙ، ٻٽالو، تنهه (ميها) سڪائي رکون پوءِ ڪچريون ڪري تري کائون يا انهن جا پڪوڙا ٺاهي کائون.“
ڀرٽن جي ماني به پچرائي آيو پر خبردار ڪيائين ته ان جو رڳو هڪ ٻه گرهه کڻجو، وڌيڪ نه، ڇو ته اها پيٽ کي ڇلهي ٿي رکي ۽ ٿرين کي ئي سوري ٿي پوي ٿي. چيومانس ته سيٺ ڀرٽ ته رڳو آهن ڪنڊا ۽ کوکڙن جهڙا، انهن جو اٽو ڪيئن ۽ ڇو ٿا ٺاهيو. چيائين ته ”ٿر وسي ته ٿر آهي، نه ته بر. وسڪارو نه ٿئي ته ڪارو ڏڪر. سرڪار به خبرگيري ڪانه ڪري. پوءِ بک کان ماڻهو ڀرٽ ميڙي، انهن کي گسائي گسائي، لسو ڪري، پينهين رکن ۽ جڏهن ٻيو ڪو چارو نه هجي ته ڀرٽن جي ماني پچائي کائين. گهڻو تڻو گذارو پيرون (کبڙ جو ميوو) تي ڪن. پيرونءَ ۾ به تيزابيت آهي سو وات ۾ ڦلوڪڻا ٿيو پون اهڙي حالت ۾ پيرونءَ جا ڦڪ ڀري پاڻيءَ سان ڳڙڪائين.“ پوءِ هڪڙو ڳوٺاڻو گهرائي اسان کي ڏيکاريائين جنهن جا چپ سڄيل ۽ اندر وات ۾ ڦلوڪڻا هئا ۽ ڳالهائڻ ۾ به ڏکيائي پي ٿيس. ڳوٺاڻي ٻڌايو ته زالين مڙسين ٻارين ٻچي کبڙن هيٺان ويٺا آهن پيرونئن ت�