ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

� گذارو پيا ڪن ۽ سڀني جا وات ۽ نڙگهٽ سڄي پيا آهن.
مٽيءَ سان ڏاڍي محبت اٿن. ”اڙي ڀائي ڇڏيو ڀٽن جي پچر، هلي ٻه ٽي مهينا ٿر کان ٻاهر گذاريو.“ چي ”پنهنجا وٿاڻ، ٿاڪ ۽ پڊ ڪيئن ڇڏيون؟“ اتي برپٽ ۾، بک تي، بلائن ۽ ڀٽونئن (وِڇون) ۾ پيا هوندا پر ابر آسري نڪرڻ تي دل ڪانه ٿيندن. مال مري ويندن، بکون ڪاٽيندا، بيمار ٿيندا ته به ڳنڍير جيان واريءَ ۾ نکون کوڙيون چنبڙيا پيا هوندا. مينهن ۽ وسڪاري لاءِ کين ڇهين حس ٿئي ٿي. جيئن ڪولين ماڪوڙين کي مينهن جي اڳواٽ خبر پئجي ويندي آهي تهڙو ئي ڪو حساب هنن ٿرين ۽ ٿريچاڻين سان آهي. زميندار جو قيد قبول ڪندا باقي مينهن جا پرون پوندي ئي رات وچ ۾ اهڙو بُل ڏئي گم ٿي ويندا، جهڙوڪر زمين ڳهي وين.
مون وٽ کپري ۾ هڪ ٿري نوڪر هو. شام جو ٻاهرٿلهي تي ڪرسيون رکرائي ويٺو هئس ته هن ٿريءَ نڪ جي هڪ ناس هڻندي چيو ته ”سائين ڀانيان ٿو ته ٿر اُٺو آهي“، مون چيو ”بابا نه وڄ نه ڪڪر، تون پيو چوين ته ٿر اُٺو آهي.“ چي ”سائين مون کي اُٺي جي هوا ٿي اچي!“ ائين چئي سلام ڪري ويو. منهنجو نائڪ فيض محمد بيٺو هو تنهن چيو ته ”سڀاڻي هي ڪونه هوندو ڀڄي ويندو.“ مون چيو ته ”گهٽ ۾ گهٽ پگهار وٺي پوءِ ويندو، ائين ڪيئن ويندو.“ فيض محمدچيو ”سائين هن کي اٺي جي هوا لڳي آهي، هاڻي بيهي ڪونه سگهندو!“ واقعي ائين ٿيو. ٻئي ڏينهن هو هو ئي ڪونه. نه تو ڏٺو نه مون. اهي ماڻهو مٽيءَ مان ڦٽل کنڀين جيان آهن، ڌرتي واسي آهن ۽ ڌرتيءَ جو اهنج ايذاءُ، سو ڪهڙو توڙي سک سندن پيٽ ۾ ولوٽا ٿو وجهي.
ڀرٽن جي ماني، جوئر ٻاجهرکان وڌيڪ لذيذ ۽ ڀرڪڻي (خسته) ٿي ٿئي. ماني کائي سيٺ جا ٿورا مڃي روانا ٿياسون. واٽ تي ڄام ساقيءَ جو ڳوٺ جهنجي به ڏٺوسون. بس ڇنو، لوڙهو ۽ آڳر تي رلهيون ٽنگيل. اهڙي ڳوٺڙي، اهڙو مست ملنگ انقلابي پيدا ڪيو جو سڀني کي ڏندين آڱريون اچي ويون. سڌو آياسون عمر ڪوٽ (امرڪوٽ) جي قلعي تي. قلعو گهٽ ۽ آفيسرن جو منزلگاهه زياده هئو ۽ ان ڪري ئي ڪجهه رونق ۽ ساوڪ هئي. قلعي جي اهميت رڳو ان ڪري هئي جو اتي سرڪٽ هائوس (گشتي آفيسرن جو رهائشگاهه) ٺهيل هئو ۽ شهنشاهه اڪبر جي ڄمڻ واري هنڌ هڪ قبي ٺهيل هئي، ڄڻ ته قلعي جو سنڌ، سنڌ جي حڪمران يا معمار سان ڪو واسطو ڪونه هئو. حالانڪ تاشقند ۾ امير تيمور جي مقبري تي لکيو پيو آهي ته معمار ”اوستو فلاڻو“. مونکي حيرت لڳي ته سنڌي ٻوليءَ جو نج لفظ ”اوستو“ ڪم آندل هئو. ٿي سگهي ٿو ته اهو لفظ اتان لڏي هت آيو هجي. اوستو معنيٰ اوستو. انگريزيءَ ۾ چئبو آرڪيٽيڪ انجنيئر، جنهن کان بهتر ۽ مانائتو لفظ آهي اوستو. مان پنهنجي پر ۾ سمجهندو هئس ته اوستو مخفف آهي استاد جو، پر نه، اوستو لفظ ۾ آرڪيٽيڪٽ، انجنيئر ۽ استاد، سڀ شامل آهن. سنڌ ۾ ذات جا اوستا به آهن جي ڳاڙها ڳٽول، وجيهه شڪيل آهن. ٿي سگهي ٿو وچ ايشيا جا هجن.
قلعي جي مکيه دروازي اندر ڏيڍي پهڻ جي ٺهيل آهي جنهن ۾ گجراتيءَ ۾ ڪا لکت چٽي بيٺي آهي. اياز چوي ته اها لکت ضرور پڙهائي ڏسجي. مون چيو ته ڪو ماستر وٺي اچو. هڪ ماستر صاحب آندو ويو جو ذات جو کوسو هو. ان پڙهي چيو ته ’هي قلعو ٺهرايل آهي راڻا امر سنگه جو‘ خبر ناهي ته هن درست چيو يا نه. وڌيڪ ٽيڪا ٽپڻي نه ٿا ڪيون.
منهنجو عمر ڪوٽ جو هڪ راڻو واقف هئو جو هميشه اڇي ڌوتي ۽ اڇو پٽڪو ٻڌندو هو. ڏاڍو شانائتو، وضعدار ۽ ڀلوڙ ماڻهو هئو. وقفي وقفي سان آفيم جي ڇڊي ڳار ائين پيئندو هئو جيئن اسين چانهه پيئون. ڌوتي ٻڌڻ به هڪ وڏو فن آهي. راڻا صاحب ڌوتي اهڙي ٻڌندو هو ڄڻڪ سلوار آهي ۽ اوگهڙ جو ڪو شبهو (شبه) نه رهندو هو. راڻا صاحب ئي مونکي ٻڌائيندو هو ته اسين ابڙا اصل ۾ راجپوت سمراٽ آهيون ۽ کشتري يعني کتري. پاڻ ٻڌايائين ته ٻه ٽي پيڙهيون اڳ هو پنهنجيون نياڻيون مسلمان راجپوتن سان پرڻائيندا هئا ڇاڪاڻ ته نک ۽ خاندان کي ڏٺو ويندو هو، نه ڪه ڌرم کي. اهڙا ڳانڍاپا پيدا ٿيا پئي جو انگريزن، ڌارين حڪمرانن، ويڇا وڌائي ڇڏيا. راڻا صاحب مونسان ۽ منهنجي ڀاءُ ڪمال سان گڏ ويهي ساڳين برتنن مان ماني کائيندو هو.
قلعي کان نڪري اهو مڪان ڳولهڻ جي ڪوشش ڪئيسون جتي مومل ڏاگهه چڙهي هوندي. پڇائون ڪندي ڏس پڇندي قلعي کان ميل، منو ميل پرڀرو هڪڙو ڦٽل دڙو ڏيکاريائون. نڪو ڪنهن کي پڪ هئي نه اسانجي تشفي ٿي. بهرحال ان هنڌ کي ٻه ٽي ڦيرا ڏئي، ويڳاڻا يا ملول ٿي موٽياسين. واٽ تي پٿورو وٽ، وڏيري سائينداد خان شوري جو ٺهرايل وڏو عاليشان پڪسرو مدرسو ڏٺوسون. لڙياسون ڪونه. ان مدرسي جو ڪجهه سال مهتمم، منهنجو ماسڙ، بابا جو پڦاٽ، مولوي عرض محمد ابڙو هئو جو وڏو عالم ۽ استاد هئو. مان وٽس ٽڪي، ماسي ۽ سندس ٻارڙن سان گڏ رهي رانديون کيڏي آيو هئس. اتي ئي منهنجو مامو قمرالدين گذاري ويو ۽ دفن ٿيو. هو مونکان به ننڍو هئو.
وڏيرو سائينداد خان شورو به وڏو شانائتو ۽ باغ و بهار شخصيت جو مالڪ هو. ملڪيت گهڻي ۽ اولاد ڪونه هئس. مزاح جي حس به ڏاڍي تيز هئس شايد اڳي ڪٿي لکي آيو آهيان ته حيدرآباد ۾ ٻگهوڙي بگي جنهن کي وڪٽوريا گاڏي چوندا هئا، چڙهي تلڪ چاڙهيءَ تان پئي ويو ته بگيءَ واري، رش هٽائڻ لاءِ رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون. هٽي وڃو، هٽ ڇورا، ڇورا تنهنجي ماءُ ... تنهنجي ڀيڻ ....! سائينداد خان شورو گاڏي روڪرائي لهي پيو. گاڏي وارو منجهي پيو ۽ هٿ ٻڌي معافي وٺڻ لڳو ته ”سائين مون خطا ڪهڙي ڪئي؟“ سائينداد خان چيو ته ”ابا هڪ ڀريون پئسا ٻيو کائون گاريون، نه بابا اسان توبهه ڪئي!“ بگي وارو ڀلا سمجهي به ڪيئن سو وري چيائين،”سائين مون ته رڳو ڇورن کي پي گاريون ڏنيون!“ سائينداد خان چيس،”بس چپ. وڌيڪ اکر نه ڳالهائجانءِ.“ ٻولايل ڀاڙي کان وڌيڪ نوٽ ڏئي پنڌ ئي پنڌ روانو ٿيو، بگي وارو حيرت ۾ نوٽ کي ڏسندو وري به هٽ ڇورا! هٽ ڇورا! ڪندو گاڏي هڪليندو ويو.
ائين ٿر جو ڀرپور سير ڪري، رات اچي ميرپورخاص ڀيڙا ٿياسون. مان خوش هئس ته اياز سفر مان مطمئن هو. رات جي ماني ڊاڪٽر واحد بخش وڳڻ کارائي. صبوح جو خير سان اچي حيدرآباد پهتاسين ۽ هرڪو پنهنجي ماڳ موٽي ويو. سفر دوران اياز گهڻو تڻو، ڌيان، ريتن رسمن، پوشاڪ، ٻولي ۽ ڏند ڪٿائن تي ڏنو ۽ اهڙيون داخلائون پنهنجي نجي ڪتابڙيءَ (ڊائري) ۾ لکندو ويو. نئون لفظ ٻڌڻ سان، ان جو مطلب معنيٰ پڇيائين ٿي. ننگر مان نڪرندي چيائين ته ”هوند مينهن پئجي وڃي ته واهه. واهه!“ مون مٿي آسمان ڏي نهاري، ڪڪر ڏسي چيو، ”نڪو، مينهن ٽري ويو، تتر کرڙي ٿي وئي آهي.“ هڪدم اکين ۾ چمڪ اچي ويس ۽ پڇيائين ته ”تتر کرڙي ڇاهي جو مينهن نه پوندو؟“ مون کيس ڪڪر ڏيکاريا جي تتر جي پرن جهڙي چٽسالي وانگر کڙوکڙ ۽ دڙڳ دڙڳ هئا. پڇيومانس ته ”آهن نه تتر جي کنڀن وانگر؟“ چيائين ”هائو!“ مون چيو ”اها آهي تتر کرڙي ۽ جڏهن ڪڪر ائين ٿي وڃن ته مينهن نه پوندو.“ اهو لفظ ۽ تفصيل پنهنجي ڪتابڙيءَ ۾ لکي ڇڏيائين.
حيدرآباد اچي اياز چيو ته ”هاڻي اڳيون صفحو-0--1--2--3--4--5--6--7--8--9--10--11--12--13--14--15--16--17--18--19--20--21--22--23--24--25--26--27--28--29--30--31--32--33--34--35--36--37--38--39--40--41--42--43--44--45--46--47--48--49--50--51--52--53--54--55--56--57--58--59--60--61--62--63--64--65--66-گذريل صفحو