ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�و. انهيءَ بنياد تي ته ڪو به هڪ شخص (گورنر، گورنر جنرل يا صدر) قانون ٺاهي نٿو سگهي ڇاڪاڻ ته قانون سازيءَ جو اختيار صرف مقننه، پارليامينٽ، يعنيٰ عوام جي منتخب نمائندن کي آهي. سڀني اخبارن ۾ شھه سرخين سان يوسف پٽيل جو نالو آيو، جتي وڃي اتي ماڻهو اٿي بيهي پيا پٽيل کي کيڪارن ۽ پٽيل ڏس ته ٽڙي پيو. ڏھ سال شمس جو ٻڌو ٻانهو ٿي رهيو. شمس جي گذارڻ کان پوءِ ڏکارو ٿي ڪراچي هليو ويو جتي خوشقسمتيءَ سان سندس وڇڙيل مائٽ ۽ ڀائر ملي ويا جي خوشحال واپاري هئا. انهن شادي به ڪرايس ۽ ننڍي فئڪٽري به سندس حوالي ڪيائون. ته به اسان کي وساريائين ڪونه.
مان جڏهن ڪراچيءَ ۾ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ته سڪ ڪري مونسان ملڻ آيو. مون کيس آڌر ڀاءُ ڏنو ته ڏاڍو خوش ٿيو. وري نه مليو اٿم. باقي عبدالله چنا صاحب جي غلط قدم ۽ شمس جي دوستن سان دوستي اهو رنگ لاتو جو پاڪستان جي سياست ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو ۽ گورنر جنرل غلام محمد هڪدم مخصوص نمائندن جو اجلاس ڪوھ مريءَ ۾ گهرايو جن 1956ع وارو آئين ٺاهيو ۽ پاڪستان جي سياسي گاڏي وري هڪ وار پٽڙيءَ تي چڙهي وئي. جيئن اڳ لکيو اٿم ته بدر مونکي چيو ته، ”بابا! عجب ڳالهه آهي جو مونسان جيڪي به تمام اذيتناڪ واقعا پيش آيا آهن تن مان مون کي لاحاصل فائدو مليو آهي“ جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ توڪل برحق آهي ۽ اجايو ڏکايل ۽ دل برداشته ٿيڻ ڪفرانه نعمت آهي. هر ڏک، غم ۽ تڪليف ۾ ڪا بي مثال چڱائي لڪي ويٺي آهي ۽ پيئي مشڪي ۽ چٿرون ڪري.“ بدر جي اهڙي ڳالھه ڪرڻ تي حيران ٿي ويس ته ڪيئن هيڏو ٽپو ڏئي وڃي مٿين منزل تي پهتو آهي. واقعي هدايت به الله وٽان ٿي اچي. مان اڄ سوچيان پيو ته عبدالله چنا صاحب جي فرعونيت ۽ يوسف پٽيل جي آھَه سڄي پاڪستان ۽ پاڪستاني عوام لاءِ سودمند ثابت ٿي.
عبدالله چنا صاحب، جو پاڻ کي اميرالمؤمنين سمجهيون ويٺو هو تنهن تي ماڻهو اهڙو سڙيا ويٺا هئا جو چنا صاحب ڪنهن سرڪاري ڪم سان ريل جي سيڪنڊ ڪلاس ۾ ويٺو هو ته ڪنهن دل جلئي سندس فوٽو ڪڍي ورتو. اهو ماڻهو تاڙ ۾ رهيو ۽ جيئن ئي ڪجھه ڏينهن کان پوءِ سيڪنڊ ڪلاس ۾ سفر ڪندي موٽيو ته وري فوٽو ڪڍي ڇڏيائينس. بعد ۾ جڏهن چنا صاحب بل ٺاهي سرڪار کان فرسٽ ڪلاس جو ڀاڙو ورتو ته هن ماڻهوءَ ثبوتن سان مٿس پڪاريو. چنا صاحب بدنام به ٿيو ۽ انڪوائري به هليس جنهن ۾ کيس ڏوهي ٺهرايو ويو. پر سزا رڳو هيٺ ڦيٺ جي ڏنائونس. هي ٿيو هٿرادو اميرالمؤمنين جو حشر، جنهن ماڻهوءَ سندس فوٽا ڪڍيا ۽ انڪوائري ڪرائي سو ياد نٿو پوي. ٿورو سُجهيم ٿو ته شايد دوست محمد خان هڪڙو هو جيڪو نهايت ذهين ۽ هوشيار ماڻهو هو. بعد ۾ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر به ٿيو. کائنس پوءِ سندس پٽ علي حسن هڪڙو به اسيمبليءَ جو ميمبر ٿيو.
اهو ساڳيو عبدالله چنا صاحب جنهن مون تي اڍائي سير کنڊ جي پرمٽ جو ٿورو ڪيو هو ۽ منهنجي وڏي ڀاءُ جي وڪالت جي سَندَ رد ڪرائڻ جو خسيس عمل ڪيو هو، سو جڏهن مان سنڌ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ته مونکي حيدرآباد مان فون مٿان فون پيو ڪري ته فلاڻو ڪم ڪرائي ڏي. چي ”منهنجي پٽ کي نوڪري ملي آ ڪراچيءَ ۾ سو کيس مرڪزي حڪومت جا جيڪي ڪوراٽر آهن، گانڌي گارڊن ڀرسان سو الاٽ ڪرائي ڏي، نه ته ٻچڙو بي گهر رُلي ويندو!“ مون ”حاضر!“ چئي عزت سان عرض ڪيو ته ”سائين وس آهر ڪين گهٽائيندس!“ مون ايماندارانه ڪوشش ڪئي ۽ بااثر دوستن کي به استعمال ڪيم پر معقول ۽ کتو جواب مليم ته ”اهي ڪوراٽر مرڪزي ملازمن لاءِ آهن. صوبائي عملدارن کي نه ملندا“ چنا صاحب جون وري فونون آيون ۽ کيس آگاھ ڪيم ته به چوي ته ”ڪجھه ڪر!“ مون ڪنهن مرڪزي ملازم کان درخواست وٺي ڪوارٽر ان جي نالي الاٽ ڪرائي، چنا صاحب جي پٽ کي ڏياريو. ڀانيان ٿو ته اهڙي درخواست مون مرحوم محبوب علي چنا صاحب کان ڏياري جو ان وقت مرڪزي حڪومت وٽ ملازم هئو. محبوب علي صاحب نهايت پيارو ۽ معصوم طبيعت ماڻهو هئو ۽ ڪم به ڄڻ ته سندس پنهنجو هو. اهڙا هئا حال وڏن عملدارن جا جيڪي پاڻ کي عالم ۽ اديب به سمجهندا هئا. حقيقتون بيان ڪندي، گلا شڪوه ڪري ويو آهيان. الله معاف ڪندم. چنا صاحب لاءِ دعاگو آهيان، الله مغفرت ڪندس. هرڪوئي ته عالم ۽ الله لوڪ نٿو ٿي سگهي.
هڪڙو وڏو عالم ۽ فقير منش ماڻهو سُجهيم ٿو، جو هو علامه آءِ آءِ قاضي. جهڙو اندر تهڙو ٻاهر. اندر به اجرو ته ٻاهر به اجرو. باقي سندس روحاني پٽ ۽ چيلا، خدا پناھ ڏئي. جيئن سائين جي ايم سيد کي ڏاڪڻ بڻائي سندس چيلا سياسي منزل ماڻڻ لاءِ ڳِجھه جيان تاڙ ۾ هوندا هئا، تيئن علامه صاحب جا چيلا به کيس ڏاڪڻ بڻائي دانشور درويش عالم ۽ آفيسر بنجڻ جي چڪر ۾ هئا. ڪن کي ته علامه صاحب علي الاعلان مجلس ۾ ويهي برو ڀلو چوندو هو پر هو اڄ تائين پاڻ کي سندس روحاني اولاد چوائيندا اچن. جناب اي ڪي بروهي جو اهو حال هو جو عهدي خاطر ملٽري ڊڪٽيٽرن جي اڳيان پٺيان لُور لُور پيو ڪندو هئو. ڳڙهي ياسين ۾ منهنجي سڳي سوٽ پرڻيل آهي. هونئن به مان شڪارپور ۾ ٽي سال جج ٿي رهيو آهيان ۽ ڳڙهي ياسين جي ڪيترن ماڻهن سان ملاقاتون ٿينديون رهنديون هيون. انهن ٻڌايو ته بروهي صاحب ڳڙهي ياسين ايندو هو ته پنهنجي گهر، پيءُ سان ملڻ به ڪونه ويندو هو. پاڻ انسپيڪشن بنگلي ۾ رهندو هو ۽ پيءُ اٿي کيس ملڻ ايندو هو. هيءَ ڪهڙي وڏ ماڻهپائي آهي؟ ڪم از ڪم بروهي صاحب جهڙي پڙهيل لکيل دانشور کي ته نٿي سونهين. بروهي صاحب جو ننڍو ڀاءُ علي نواز بروهي جو اسان سان گڏ پڙهندو هو، ان مرحوم به اها ڳالھه ڪئي ته ادا ڏي وڃي ڇا ڪجي. ڪلاڪ ٻه ٻاهر ويهي ويهي موٽي اچون ٿا اندر اچڻ لاءِ چيو ئي نٿو وڃي، اها ڪهڙي وڏماڻهپائي آهي جو ڀاءُ سان به نه ملجي! ٿي سگهي ٿو ته بروهي صاحب جون ڪي مجبوريون ۽ مصروفيتون هجن. الله ٿو ڄاڻي اسين نٿا ڄاڻون.
لاڙڪاڻي ۾ پنهنجي ننڍي هوندي واري زندگيءَ جو احوال پئي لکيم ته عبدالله چنا صاحب ور چڙهي ويو ۽ عبدالعليم عقيلي صاحب جو احسان به ياد اچي ويم. اسين ڪرمان باغ محلي ۾ سيٺ ٽهڪڻ داس جي جاءِ ۾ مسواڙي رهندا هئاسون. ڪرمان باغ سڄو ويران، جهنگ هئو. بس هڪ برف ڇاپ ڪارخانو هئو جنهن جي سامهون ٽي چار سٺيون جايون هڪ قطار ۾ هندو ديوانن جون هيون. پوءِ محمد پور واري رستي تي خالي ميدان هو جتي سال ۾ هڪ ٻه دفعو هندو ڀائر ڪٿا ڪيرتن ڪندا هئا ته جهنگل ۾ منگل لڳي ويندو هو. جهنڊيون لڳي وينديون هيون. ڪٿا ڪيرتن ۽ پوڄا پاٺ هلندو هو ۽ پرساد به ورهائبو هئو. مان ۽ منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال پنهنجن هندو دوستن سان گڏجي ويندا هئاسون ۽ پرساد به وٺندا ۽ کائيندا هئاسون جيتوڻيڪ اسان جا مسلمان دوست جهليندا هئا ته پرساد ۾ گانءِ جو مُٽ مليل هوندو، سو نه کائجو.
اسان کي اعتبار ئي ڪين ايندو هو پر پوءِ هندو دوستن ٻڌايو ته برابر هو گائنٽ جو ڇنڊو هڻندا آهن. ان ميدان کان پوءِ ڪچسريون جايون هو