ٿوھر ۾ ڳاڙھا گل

�ن. سندن ڪنٽرول مان ته نڪري، اسان جي ڪنٽرول ۾ اچي ويا هئا. سو پاڻ ۾ صلاح ڪري پنئچات ويهاريائون. ان ۾ مامي جمعي کي به گهرايو ويو. مامون جمعو پئنچات ۾ ڀائپيءَ جي سڏ ڀرڻ خاطر وڃي حاضر ٿيو. پئنچات ۾ رڳو منهنجون ۽ ڪمال جون شڪايتون ٿيون. نيٺ مامي جمعي کان جواب طلبي ٿي. هو سياڻو ماڻهو، ٻانهون ٻڌي اٿي بيٺو ۽ چيائين ته ”مان ڀائپيءَ ۾ ڏنڊ ڏوھه ۾ هر طرح ٻڌل آهيان پر پهريائين ٻارن جو ڪو ڏوھ ته ٻڌايو! ڇا ڪڏهن چوري ڪئي اٿن، ڪڏهن ڪنهن هٽ تي پئسا رهت ڪيا اٿن، ڪڏهن ڪنهن جي گهر ۾ گهڙيا آهن، ڪڏهن ڪنهن نياڻي سياڻيءَ يا ماءُ ڀيڻ جي بيعزتي ڪئي اٿن؟“ هر ڳالھه ۾ پئنچات وارا نه! نه! ڪندا آيا. مامو جمعو پوءِ به هيٺاهين وٺي چيو ته ”پوءِ به جي اسان جا ٻار خراب آهن ته مان ٿو پئنچات کان معافي وٺان باقي ايترو عرض ڪندس ته توهان پنهنجن ٻارن تي ڪنٽرول ڪيو، اسين پنهنجن ٻارن تي ڪنٽرول ڪنداسون.“ هندو ماڻهو، نيت وارا، ڏاڍو خوش ٿيا. ٻئي ڏينهن جيڪو واڻيو ڏس سو پيو مامي جمعي جي ساراھ جا ڍڪ ڀري ته واھ جو ڀلو ماڻهو آهي؛ اسان تي ٻه ٽي ڏينهن امان ٻاهر نڪرڻ تي بندش وڌي پر چوندا آهن ته ’ٻار آهن ٻاڪرا ڦر‘ سو بندشون ٽوڙي اسين توڙي واڻين جا ٻار ڏينهن رات ٺينگ ٽپا ۽ مستي موج ڪندا رهياسون. ڪڏهن خطرناڪ ڪم به ڪندا هئاسون جو آڌي رات جو جهنگلي ٻوڙن ۾ اندر وڃي لڪي ويهندا هئاسون. ڪڏهن وڻن تي چڙهي ويهندا هئاسون ۽ پوءِ وڻ تان ٽپو ڏئي ڀڄي ويندا هئاسون.
اهڙن ڪارنامن ۾ منهنجو ساٿي هڪ هٽ واڻيو ڇوڪرو ڪرپال هوندو هو. ٻيو منهنجو پريت وارو دوست هوندو هو تلسي. اهو ته مونکي پنهنجي گهر به وٺي ويندو هو. اڳين ڏندن ۾ سون جون ميخون لڳل هئس. اهو الائي سونهن سينگار خاطر ڪيو ويندو هو الائي ڪو ٻيو سبب هئو. باقي ٻه ڄڻا پارو ۽ سيتل اسان جي اڳواڻي هيٺ نه آيا جو ٻيئي اسان کان عمر ۾ ڪجھه وڏا، قداور ۽ جانٺا هئا. ٻين سان ته وڙهي رعب رکي سگهجي پيو. پر هنن پهلوانن سان ڪير اٽڪي. انهيءَ ڪري ماٺ ڪري ويندا هئاسون. چئبو ته ڏاڍ ۽ طاقت، ليڊريءَ جو اهم جزو آهن. اسان ٻئي ڀائر جيڪي اهنڊ ۽ مهاڏو اٽڪائڻ وارا هئاسون، سي به انهن ٻن آڏو زهر جو ڍڪ پي چپ ٿي ويندا هئاسون. اچائيندا هو به ڪونه هئا. رڳو لاپرواهي ڏيکاريندا هئا يا هلڪي مخالفت ڪندا هئا. ممڪن آهي ته هو اسان کان اڳرائي ڪرائڻ لاءِ ائين ڪندا هجن جيئن جواب ۾ هو پاڻ بچاءَ جي آڙ هيٺ اسان کي ڦيھه ڪڍي سبق سيکارين.
مون ڏٺو آهي ته طاقتور ماڻهو اُپ ڪري نه وڙهندو آهي. جيڪي سو جهيڙي کي ٽاريندو آهي. اسان سان گڏ پڙهندو هو زمان شيدي، رنگ جو گورو هو، نور محمد هاءِ اسڪول ۾ پوءِ ڪاليج ۾. هو طاقتور، راندين ۾ چئمپين ۽ مشهور دادا هئو. پر جهيڙي مهل هميشه جهيڙو ٽاريندو هو. ڪي شاگرد کيس دانهن ڏيندا هئا ته ”فلاڻا اسان سان بيواجبي وڙهيا آهن، تون گڏجي هل ته هلي کين موچڙا هڻون!“ استاد زمان حاضر! حاضر! ڪري، کلندي کلندي، ڪلاڪ ڏيڍ کين ترسائي ٿڌو ڪري پوءِ چوندو هو ته ”هلو ته هاڻي هلون!“ پوءِ به اتي وڃي منٿ ميڙ ڪري هٿ ٻڌي ٻنهي ڌرين کي پرچائي کير کنڊ ڪري ايندو هو. اهڙو پيارو ماڻهو جو ڇا ڳالھه ڪجي. سيڪريٽريٽ ۾ نوڪري ڪيائين ڪٽپر وزير ٿيو ته کيس پرائيويٽ سيڪريٽري ڪري رکيائين.
ڪاليجن ۾ هزارين هندو شاگرد هئا. مسلمان جهڙو اٽي ۾ لوڻ ته به ٽي مسلمان ڇوڪرا اهڙا چڱا نڪتا جو ڪاليج چئمپين ٿيا. هڪڙو مظفر وفائي، مولانا وفائي جو وڏو فرزند، ٻيو استاد زمان، ٽيون ڪٽپر عبدالوحيد، مظفر وفائي به واھ جو شاندار ۽ مانائتو ماڻهو هو. سرڪاري نوڪري ڪيائين پر عزت نفس قائم رکيائين، نه ڪنهن جو ڳيجهو ٿيو، نه ڪنهن جو ٿورو کنيائين. بدلي سدلي، اهنج ايذاءُ پهتس پر نه ڪڏهن اف ڪيائين نه ڪنهن جي آڏو هٿ ٽنگيائين. عزت جو وقت گذاري پاڻ به گذاري ويو.
هن عمر ۾ جنهن جو پڇ ته چون ته گذاري ويو. پڇندي ئي ڊپ پيو ٿئي. رات هڪ شاديءَ جي تقريب ۾ ويس ٻه ٽي جهونا ماڻهو مليا، هڪڙو مير محمد علي خان ٽالپر جو گدوءَ جي ڪوٽائي ميرن مان آهي ۽ چيف انجنيئر هو. اهو قرب سان ڀاڪر پائي مليم. ٻيو رشيد شيخ، عبدالوهاب شيخ جو ننڍو ڀاءُ ۽ پڻ ان جو به ننڍو ڀاءُ عبدالحفيظ شيخ، مزمل اڳوڻو سيڪريٽري آبپاشي سو به مليم . باقي جنهن جو پڇان ته چون ته گذاري ويو. عرض محمد ٽالپر چيف انجنيئر ڏاڍو پيارو ماڻهو هو سو به گذاري ويو. مير محمد علي خان جو ڀاءُ مير علي بخش ٽالپر جو اسان سان گڏ جج هئو سو به گذاري ويو. مير عباس علي خان جو هزهائينس مير حسن علي خان (جنهن جو تخلص سانگي هئو) جي خلف مان هئو سو به گذاري ويو پر سندس فرزند مير حسين علي خان جو انجنيئر هئو سو به گذاري ويو. مير محمد علي خان مونکي ٻانهن کان جهلي چيو ”جمال صاحب وڌيڪ نه پڇ. اجايو توکي به ڏک ٿيندو ۽ مونکي به!“ شيخ عبدالوهاب، جو منهنجو هم ڪلاسي ۽ دوست هو، سو الحمدالله حال حيات آهي ۽ گورنر جو صلاحڪار آهي. وهاب، رشيد، حفيظ سڀ ڀائر آهن. مون سندن والد مرحوم شيخ فضل الاهي به ڏٺو جيڪو نيڪ نمازي بزرگ هئو. سندن هڪڙي ڀاءُ کي بوٽن جو دوڪان شاهي بازار ۾ هئو. اهو به ڏاڍو با اصول ماڻهو هئو. شيخ فضل الاهي پهرين شاهي بازار ۾ پوءِ صدر ۾ ڪراچي هوٽل سامهون هڪ فليٽ ۾ رهندو هو. اهڙو شريف ۽ با اصول ماڻهو جو جڏهن هندو لڏي هندوستان ويا ته فليٽ جي مسواڙ هر مهيني سالن جا سال، هندو مالڪ کي بمبئي مني آرڊر ڪندو رهيو. سچ چوندا آهن ته وڏن جو کٽيو سندن پويان کائيندا آهن. کٽيو معنيٰ نيڪين ۽ چڱاين جو انبار، نڪي پئسن جو ڍير. شيخ صاحب وچولي طبقي جو محنت ڪش ماڻهو هئو پر با اصول ۽ اشراف اهڙو جو جاءِ جي مسواڙ بمبئي لڏي ويل هندوءَ کي مني آرڊر ذريعي موڪليندو رهيو. سندس سڀئي پٽ ناميارا، دولتمند ۽ عزتدار ٿي ويا.
عبدالوهاب شيخ نهايت قابل، محنتي ۽ با اصول ماڻهو هو ۽ آهي. ڪلاس ۾ هميشه پهريون نمبر کڻندو هو. مان 40ـ1939ع حيدرآباد نور محمد هاءِ اسڪول ۾ انگريزي ڇهين درجي (اڄ جو نائون ڪلاس) ۾ داخلا ورتي ته منهنجا هم ڪلاسي هئا عبدالوهاب شيخ، خالد اسحاق ۽ هالن وارو محمد سعيد انصاري. محمد سعيد راڳ جو اهڙو شوقين جو هر جمعي تي هاسٽل مان چوريءَ ڀڄي ويندو هو ۽ سڄي رات ڀٽ شاھ تي فقيرن جو ڪلام ٻڌي صبوح جو ڪجھه دير سان پهچي ويندو هو. هاسٽل جو استاد هوندو هو بالادي صاحب جو تمام سٺو منتظم ۽ ڪڙڪ مزاج هو، سو محمد سعيد کي نيٽ جي لڪڻ سان ڪُٽي رکندو هو. پر لاٽونءَ ساڳا چُگھه. محمد سعيد ڪونه مڙندو هو ۽ جمعرات ڀڄي وڃي شاھ جو ڪلام ٻڌندو هو. نه رڳو ايترو پر پتي جي ٻيڙي پيئندو هو ۽ سئنيما تي به روز ڀڄي وڃي فلم ڏسندو هو. فلمي گانا سڀ ياد هوندا هئس.
تنهن زماني ۾ پٺيان ٻيو ڳائڻ وارو ڪونه هوندو ه�