ڀـنـڀـور

ڀـنـڀـور



هاڻي آئون ڪراچيءَ کان 65 ڪلوميٽر اوڀر طرف گهارو کاڙيءَ جي ڪنڌيءَ تي ڀنڀور تي بيٺو هئس. هتي آئون ڪافي ڀيرا اچي چڪو آهيان. هيءُ ماڳ هر ڀيري سوال ڪندو آهي ته، ”آخر مون کي ديبل بندر ڇو ٿو سڏيو وڃي؟“ پر اڄ تائين اسان مان ڪنهن وٽ به ڪو تسلي بخش جواب نه آهي.

ايئن ٿو لڳي ته ڀنڀور جو زوال تيرهين صدي عيسويءَ ۾ ٿيو. ان جو سڀ کان وڏو سبب اهو آهي ته ان زماني ۾ سنڌو درياهه پنهجو انتهائي اولهه طرف وارو رخ بدلايو ۽ ٻيو ته ان ئي زماني ۾ هتي هڪ شديد لشڪر ڪشي ٿي جنهن جا نشان ڀنڀور جي کنڊرن ۾ موجود آهن ۽ ان تشدد جا پڙاڏا کنڊر ۾ گُهٽجي ويا آهن. ڀنڀور جي مختلف حصن ۾ جتي جتي کوٽايون ٿيون، اتان بيشمار انساني ڍانچا نڪتا آهن جيڪي گهرن ۾ اندر ۽ رستن تي بي ترتيب پيا هئا. ڪن ڍانچن جي جسمن ۾ تير کتل هئا. اهي ڍانچا جن جاين تان مليا آهن، اتي سڙيل خاڪ ۽ ڪوئلن جا تهه به موجود هئا. سڙيل سِرن ۽ عمارتن جا ڪريل پٿر ڪنهن زبردست افراتفريءَ ڏانهن اشارو ڪن ٿا. ايئن ٿو لڳي ته هن شهر تي ڪو اوچتو حملو ٿيو. ڪاهه ڪندڙ لشڪرين شهر ۾ وڏي غارت گري ڪئي، ڦُر لٽ ۽ ڀڃ ڊاهه کان پوءِ شهر ۾ باهيون ڏنيون ۽ سڀڪجهه ساڙي ڇڏيو.

هن شهر جي تباهيءَ مان فوج ڪشيءَ ڏانهن واضح اشارو ملي ٿو ڇاڪاڻ ته لاش پوريل نه آهن، اهي ڪمرن ۾ ۽ دروازن تي پيل هئا، انهن جي جسمن ۾ تِير لڳل هئا ۽ شهر ساڙيل آهي. اهي، شهر تي ڪنهن قدرتي آفت جهڙو ڪ زلزلي يا ٻوڏ جو ن نشانيون نه آهن.

13 صديءَ ۾ ڇا ڇا ٿيو؟ ۽ ڀنڀور تي ڪهڙي ڪاهه ٿي هئي؟ اول ته تيرهين صديءَ ۾ گهارو کاڙي خشڪ ٿي وئي ۽ ٻيو ته اهو جلال الدين شاهه خوارزم هو جنهن 13هين صديءَ جي شرو ع ۾ سنڌ ۾ حملن دوران سامونڊي ڪنارن جون ڪافي آباديون فتح ڪيون هيون. شاهه خوارزم سن 1223ع (618 هه) ۾ ان وقت سنڌ آيو، جڏهن چنگيز خان کيس افغانستان مان ڊوڙائي ڪڍيو هو ۽ هُو پنهنجي لاءِ نئين حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌ آيو. ’طبقات ناصري‘ ۾ لکيل آهي ته ”جلال الدين خوارزم شاهه بر زمين سند آمد و بطرف ديبل و مڪران رفت“. هينري ڪزنس ۽ ڪنگهم به ايئن ئي سمجهن ٿا ته ڀنڀور 1250ع ڌاري تباهه ٿيو.

ڀنڀور جي کوٽائي ڪندڙ صاحب خاص ڪري ڊاڪٽر ايف اي خان پنهنجي کوٽاين جي آڌار تي نتيجو ڏيندي چوي ٿو، ”ڀنڀور جي وڏي پئماني تي ٿيل کوٽائيءَ مان قلعي واري بندر - شهر جا چٽا نشان مليا آهن جنهن مان چئن مختلف تهذيبن جا قديم آثار، هنر فن ۽ ٻيون متفرق شيون مليون آهن. قلعي جي کوٽائيءَ جي نتيجي ۾ مختلف دورن جي تاريخ ترتيب ۾ ملي آهي جيڪي مسلمانن جي اُُميه ۽ عباسي دور، هندو ساساني دور ۽ سٿيو پارٿي دورن تي مشتمل آهي ... وڏي پئماني تي سائنسي بنيادن تي ٿيل کوٽائيءَ جي ڪم مان ثابت ٿئي ٿو ته ڀنڀور جو ماڳ اهو ئي ساڳيو آهي جيڪو مسلمانن جي سپريم ڪمانڊر محمد بن قاسم فتح ڪيو هو“ (ڀنڀور- ديبل جو ماڳ مقالو 1983).

ڊاڪٽر ايف اي خان سان سنڌ جا ڪي ٻيا ناميارا محقق خاص ڪري ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ به متفق آهي. پر اهو شايد اُٻهرو فيصلو آهي ڇاڪاڻ ته ڀنڀور جي پسگردائيءَ ۾ اهڙا ڪي ٻيا قديم آثار به آهن جتي بندر گاهه، شهر ۽ ساڳي قدامت جو تاريخي تسلسل به موجود آهي. انهن قديم آثارن جي کوٽائي ڪرڻ کان سواءِ ڪو به فيصلو ڏيڻ يا راءِ قائم ڪرڻ مناسب نه هو.

سچ اهو آهي ته ’جاکي بندر‘ ، ٿنڀن واري مسجد ۽ درياهه پِير ماڳ اهڙي کاڙيءَ کي وڌيڪ ويجهو آهن جيڪا ممڪن آهي ته ’ديبل کاڙي‘ هئي. جاکي بندر جو اوڀر وارو ڪنارو دَبو کاڙيءَ تي آهي. ان کاڙيءَ تي دابله ( مهاڻن جو هڪ قبيلو) رهندا هئا، جيڪي ويجهي ماضيءَ ۾ ماحولياتي تبديلين سبب ابراهيم حيدريءَ تي اچي ويٺا آهن. اها ئي کاڙي اڳتي هلي ’ساڪرو‘ شهر سان ڳنڍجي ٿي، جيڪو قوي امڪان آهي ته چچ نامي وارو ’ناله ساڪره‘ هجي. ان ئي کاڙيءَ تي ’ٿنڀن واري مسجد‘ آهي. اهي ٻئي ماڳ تازين کوجنائن مطابق ڀنڀور جهڙي ئي اينٽڪئٽي رکن ٿا. انهن ئي ماڳن تي فرانس جي آرڪيالاجسٽ خاتون مادام مونيڪ ڪم ڪيو آهي (جنهن سيوهڻ جي قلعي تي به کوٽايون ڪرايون آهين) انڪري ڀنڀور کي فقط امڪان جي حد تائين ديبل چوڻ مناسب ٿيندو.

بهرحال، ڀنڀور ڪنهن نه ڪنهن نالي سان سٿيو ساساني دور ۾ به موجود هو پر اها قدامت ان جي ديبل هجڻ جو دليل نه آهي. ممڪن آهي ته هي شهر ديبل جو ڪو همعصر شهر هجي. هاڻي ڊيلٽا ۾ ڀنڀور کان ڏکڻ طرف ٻيا به کوڙ قديم آثار دريافت ٿي چڪا آهن. بدقسمتيءَ سان اهي ڌٻڻين ۾ ذري گهٽ غرق ٿي ويا آهن يا ٿيڻ تي آهن.

ديبل جي ماڳ جي تي تحقيق ۾ وڏي مشڪل اها آهي ته ان بابت تاريخن ۾ مليل سڀ ڏس پتا ڪمزور آهن ۽ ڀنڀور کي ديبل قرار ڏيڻ هڪ مفروضي کي ڳنڍ ڏيڻ آهي. انهن ڪمزور ڏس پتن جي باوجود اهو تسليم ڪري سگهجي ٿو ته ديبل لڳ ڀڳ ان ئي علائقي ۾ آهي، جتي ڀنڀور موجود آهي. ان بنياد تي اسان اهو چئي سگهون ٿا ته جڏهن جلال الدين خوارزم ديبل ويو ۽ اتي قتل غارت گري ڪئي ۽ تباهي آندي تڏهن هن ڀر پاسي جي ٻين شهرن سان به ساڳيو سلوڪ ڪيو ۽ ان لپيٽ ۾ ڀنڀور به اچي ويو.

تاريخ ۾ ديبل جو نالو محمد بن قاسم جي لشڪر ڪشيءَ کان اڳ به آيو آهي ۽ آخري حوالي مان هڪ شاهه خوارزم وارو به آهي. پر جڏهن مراڪشي سياح ابن بطوطه 1334ع ۾ سنڌ آيو تڏهن ديبل جو ڪو به ذڪر نه ڪيائين، البته لاهري بندر جو ذڪر ڪيو اٿس. اهو سمن جو ابتدائي وقت هو.

لفظ ديبل ڪو ڌاريو ڪونه آهي. اهو اصل ۾ سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ ’ديول‘ (ديو + آليه ) ديورو يا ڏيورو يعني ’ديوتا جو آستانو‘ يعني ’مندر‘ آهي. ۽ لفظ ’ديبل‘ ان سنسڪرتي لفظ جي عربي صورت آهي.

کوٽايون

ڀنڀور جي کوٽائيءَ جو ابتدائي ڪم 1929 ۾ مجمدار صاحب ڪيو، پر اهي تجرباتي کوٽايون هيون ته جيئن اسلام کان آڳاٽي دور جو ڪو پتو پوي. پر هن کي ڪا به ڪاميابي نه ٿي. هن کي هڪ ديوار جي ڀرسان عرب دور جا 80 ٽامي جا سِڪا ۽ ڪاشيءَ جا چمڪدار ٿانوَ مليا. ان کان پوءِ مسٽر الڪاڪ 1951 ۾ ڀنڀور ۾ کوٽائي ڪرائي ۽ نتيجو ڪڍيو ته هي عرب دور جو شهر آهي ۽ ان جو ديبل سان ڪو به واسطو نه آهي