ڀنڀور

ڀنڀور

ڊيلٽا ۾ اسان جيڪو ڪجهه ڏٺو، اهو شڪ پيدا ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي ته متان ڀنڀور ديبل نه هجي! ممڪن آهي ته ڀنڀور اصل ۾ ديبل جو ڪو همعصر شهر هجي. شڪ پيدا ٿيڻ لاءِ مون وٽ ڪجهه دليل آهن:
 ڊيلٽا ۾ قلعي بند شهرن جا آثار ڀنڀور کان سواءِ ٻيا به آهن.
 ڊيلٽا ۾ هيل تائين ڪيترا آثار غرق ٿي چڪا آهن؟ ان جو ڪو به اندازو ناهي.
 ڊيلٽا ۾ موجود کنڊرن جي کوٽائي اڃا نه ٿي آهي، تنهن ڪري انهن جي حقيقت اڃا راز ۾ آهي.
 ڀنڀور جي به مڪمل کوٽائي نه ٿي آهي جنهن جي بنياد تي آخري راءِ قائم ڪري سگهجي.
 محمد بن قاسم جنهن ”نالِ ساڪره“ مان ٻيڙا روانا ڪيا هئا، جيڪڏهن اهو اڄوڪي ساڪري وٽان لنگهندڙ بگهياڙ ڦاٽ آهي ته پوءِ اهو نظر اچي ٿو ته بگهياڙ ڦاٽ تي ٻيا ڦٽل آثار به آهن.
 جاکي بندر تان هڪ مورتي به ملي آهي، جنهن ڪري ان کي فقط اسلامي دور جو ماڳ قرار ڏيئي نٿو سگهجي.
 ديبل 93 هجري (712عيسويءَ) ۾ فتح ٿيو. ديبل پنجين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ به موجود هو. ان وقت راءِ سهارس سنڌ جو حاڪم هو. ديبل جي عمر گهٽ ۾ گهٽ پنجين صدي عيسويءَ کان 1212 عيسويءَ تائين ثابت ٿئي ٿي، جڏهن ته ڀنڀور جي عمر گهٽ ۾ گهٽ ٻي صدي قبل مسيح کان اسلامي دور تائين ثابت ٿئي ٿي.
 ڀنڀور مان لڌل هڪ ڪتبي مان خبر پوي ٿي ته، 189_185 هجريءَ جي وچ ۾ هارون رشيد جو فوجي جنرل علي بن عيسيٰ سنڌ ۾ آيو ۽ (شايد) ان دور ۾ ڀنڀور واري مسجد قائم ٿي. جڏهن ته ديبل واري مسجد بابت تاريخ چوي ٿي، ديبل جي سڀ کان اوچي عمارت بت خانو هئي، جيڪا ٽين صدي هجريءَ تائين استعمال ۾ رهي. اٺين عباسي خليفي معتصم (812_833 عيسوي جي وچ ۾) ديبل جي بت خاني جو هڪ حصو قيد خاني طور استعمال ڪيو، يعني ديبل وارو مندر ٽين صدي هجريءَ تائين قائم هو، جڏهن ته ڀنڀور واري مسجد ٻي صدي هجريءَ ۾ موجود هئي، ٻين لفظن ۾ ڀنڀور واري مسجد ان مهل به قائم هئي جڏهن ديبل وارو مندر اڃا قيدخاني ۾ تبديل نه ٿيو هو. ان ڪري ڀنڀور واري مسجد ڀنڀور ۾ ديبل ثابت نٿي ڪري. جيڪڏهن سچ پچ ڀنڀور ئي ديبل آهي ته پوءِ ڀنڀور ۾ هڪ ٻي مسجد ڳولڻي پوندي. جيڪا ٽين صدي هجريءَ ۾ مندر مان بدلجي مسجد ٿي هجي. يعني اهڙي عمارت جنهن جا بنياد مندر جا ۽ عمارت مسجد جي هجي.
مان سمجهان ٿو ته قديم آثارن جي ماهرن ڀنڀور کي ديبل قرار ڏيڻ ۾ ڪجهه تڪڙ ڪئي آهي. ٿي سگهي ٿو ته، سندن راءِ صحيح به هجي پر اڃا تحقيق جي ضرورت آهي.
سڄي ڊيلٽا ۾ ڀنڀور جو قلعو اڪيلو قلعو آهي جيڪو پڪين سرن بدران پٿرن سان ٺاهيو ويو. جيڪڏهن تاريخ ۾ ڪنهن به هنڌ ديبل واري قلعي کي پٿر مان ٺهيل سڏيو ويو آهي ته پوءِ ڀنڀور کي ديبل سڏڻ ۾ گهٽ هٻڪ ٿيندي.
سسئي پنهونءَ جي داستان جو ڀنڀور سان تعلق هو پر ڪيڏي نه عجب جهڙي ڳالهه آهي ته، تاريخ جي ڪنهن به ڪتاب ۾ ڀنڀور جو ڪنهن ٻئي حوالي سان ذڪر ناهي! آخر ائين ڇو آهي؟ ڀنڀور ڪو معمولي شهر ته ڪونهي. گهارو کاريءَ تي واقع ڀنڀور هڪ قلعي بند شهر آهي. مارچ/اپريل 1958 ۾ قديم آثارن جي کاتي پاران، ڊاڪٽر ايف_اي خان هتي کوٽائيءَ جو ڪم شروع ڪرايو. ان کانپوءِ آڪٽوبر ۾ کوٽائي ٿي، جيڪا 1959ع تائين جاري رهي. سن 1930ع ڌاري اين جي مجمدار ۽ 1951ع ۾ هڪ يورپي ماهر پڻ مختصر کوٽايون ڪرايون هيون. بهرحال، هن مهل تائين ڪيل کوٽائين مان اهو طئي ٿي چڪو آهي ته هيءُ شهر گهٽ ۾ گهٽ پهرين صدي قبل مسيح کان پهرين صدي عيسويءَ ۾ سٿين ۽ ساسانين جي اثر هيٺ هو هتان يوناني نموني جا ٿانءَ به مليا آهن. اهي آثار سطح کان 25 فوٽ هيٺ آهن. جڏهن ته مٿين سطح جي کوٽائي مان ظاهر ٿيو آهي ته، شهر ڪنهن اوچتي حملي، لٽ مار ۽ باهه ۾ سڙي تباهه ٿيو آهي. شهر تي ٻاهرين يا تيرهين صدي عيسويءَ ۾ ڪنهن وڏي لشڪر حملو ڪيو هو. شهر مان وڏي تعداد ۾ انساني ڍانچا بي ترتيب صورتن ۾ گهرن ۽ رستن تان مليا آهن، جن مان ڪن کي تير لڳل هئا.
ڀنڀور جي تباهي يقينن شاهه خوارزم هٿان ٿي آهي؟ جنهن بابت تاريخ مان به حوالو ملي ٿو ته، هن سنڌ تي حملي وقت ديبل ۾ ڦرلٽ ڪري باهه ڏني ۽ ان سان گڏ ٻيا شهر به ساڳي طرح ڦري ۽ ساڙي تباهه ڪيا. بهرحال، ديبل اڃا به سوال جي هڪ نشاني آهي. ديبل جي ڳولا جو ڪم ايڏو سولو ناهي، ان لاءِ بلڪل اهڙي قسم جي مهم جي ضرورت آهي جيئن يورپ وارا ”ٽراءِ“ واري شهر جي کوج ۾ رڌل آهن.
ڀنڀور، گهارو کاريءَ تي آهي. گهارو کاري اصل ۾ ڦِٽي ڪريڪ جو اوڀر وارو ڇيڙو آهي. شهر جا کنڊر کاريءَ جي اتر ۾ آهن، تنهن ڪري بندرگاهه وارو حصو ڏکڻ ۾ اٿس. بندرگاهه وٽان هڪ ڏاڪڻ شهر ۾ وٺي وڃي ٿي. شهر جي اتر اوڀر ۾ وڏي ڍنڍ جا نشان باقي آهن. قلعي کان ٻاهر اتر ۽ اوڀر طرف شهر جي پکيڙ نظر اچي ٿي.
ڀنڀور جي اتر واري ديوار ۾ 12_ برج آهن، اوڀر طرف چار يا پنج، اولهه ۾ مورچن جو اندازو ڏهن کان مٿي ناهي، جڏهن ته ڏکڻ واري وروڪڙ ديوار ۾ 15 کان 20 مورچا آهن. شهر واضح طور تي ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. هڪ مضبوط ديوار اتر کان ڏکڻ تعمير ٿيل آهي، جنهن ۾ 10_11 مورچا آهن. اهڙي طرف قلعو اوڀر ۽ اولهه ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو آهي. اوڀر واري حصي جي اهم دريافت ڪوفي طرز جي مسجد آهي. جڏهن ته الهندي حصي مان شو مندر لڌو ويو آهي.فقط انهن ٻن عبادت گهرن جي بنياد تي ماهرن خيال ڏيکاريو آهي ته ڀنڀور ۾ آباديءَ کي هندو مسلم بنياد تي جدا جدا رکيو ويو هو. پر اها راءِ ڏيڻ کان اڳ ۾ اهو ضروري هو ته گهٽ ۾ گهٽ قلعي جي اندروني کنڊرن جي مڪمل کوٽائي ڪئي وڃي ها! کوٽائيءَ جي معاملي ۾ ماهرن تي وڏي تنقيد جي گنجائش آهي. کنڊر جي کوٽائي ڏهه سيڪڙو به نه ٿي آهي. قائم ٿيل ريسٽ هائوس ۽ عجائب گهر ان هنڌ قائم ٿيل آهي جيڪو ماهرن جي خيال ۾ صنعتي علائقو آهي.
سياح، اڻ کوٽيل صنعتي علائقي مان ٺاهيل پيچري تان ٿي قلعو ڏسڻ وڃن ٿا. ٺيڪ ان پيچري تي ٻه ٽي وڏا ٿانءَ دفن آهن، جن جو ڪنيون ظاهر آهن. هتان لڌل هڏين جا ڍانچا ڪنهن وقت ۾ محفوظ ڪيا ويا هئا پر هاڻ انهن جو ڪو به اتو پتو ناهي. کوٽائيءَ جي معاملي ۾ ايڏي ڍر ۽ ڀنڀور کي ديبل قرار ڏيڻ ۾ ايڏي تڪڙ، ٻئي ڳالهيون. سمجهه کان ٻاهر آهن.