ڀور ڀور ٿيل اعتماد تي ڪالاباغ بند جا بنياد ڪيئن رکبا؟

16 ڊسمبر 1995ع
ڀور ڀور ٿيل اعتماد تي ڪالاباغ بند جا بنياد ڪيئن رکبا؟

اسلام آباد مان ڪالاباغ بند جي مسئلي تي ڏاڍا تڪڙا تڪڙا ۽ زوردار پڙاڏا ٿي رهيا آهن، ان حد تائين جو قومي اسيمبليءَ هڪ موقعي تي مڇي مارڪيٽ جهڙي ڏک ڏني، سڄو سارو ايوان حزب اختلاف ۽ حزب اقتدار ۾ نه، پنجاب ۽ باقي پاڪستان ۾ ورهائجي ويو. قومي اسيمبليءَ ۾ ڪالاباغ بند جو سوال پاڪستان جي تاريخ جو شايد پهريون سوال اهي جنهن قومي اسيمبليءَ کي ڪنهن معاشي مسئلي تي ”ڪيڪ“ وانگر ٻن ننڍن وڏن ٽڪرن ۾ ورهائي ڇڏيو. هتي ڪو به پارٽي ڊسيپلين نه هليو جيتوڻيڪ وزيراعظم ۽ صدر پاڪستان اڳواٽ ئي پنهنجي ذاتي مرضيءَ جو اعلان ڪري چڪا هئا. وزيراعظم پيپلز پارٽيءَ جي چيئرپرسن به آهي ۽ صدر پاڪستان جي ”ماءُ تنظيم“ به پيپلز پارٽي آهي. ڏٺو وڃي ته ٻنهي صاحبن حيثيت شخصيتن پاران ذاتي مرضيءَ جو اعلان ئي هڪ طرح سان پارٽيءَ ۽ حڪومت جو ”دٻاءُ“ هو پر في الحال اهو دٻاءُ پوري قوت سان رد ڪيو ويو آهي.
ڳالهه اتي نٿي کٽي! خبر پهچي ٿي ته ڪالاباغ بند جي قسمت جو فيصلو ڪرن لاءِ وزيراعظم چئني وڏن وزيرن کي اسلام آباد گهرائي ورتو آهي ۽ کين هدايت ڪئي وئي آهي ته اهي هن تڪراري رٿا بابت پنهنجن خيالن تي ٻڌل سمري آڻي. امڪان آهي ته هي اجلاس 27 ڊسمبر تي ٿيندڙ قومي مالياتي ڪميشن جي گڏجاڻيءَ کان اڳ ٿيندو. وزيراعظم وٽ گذريل هفتي پاني ۽ بجلي واري وفاقي وزارت وٽان هڪ تفصيلي رپورٽ پهتل آهي، جنهن ۾ تجويز ڪيو ويو آهي ته ڪالاباغ بند جي اڏاوت ۾ هاڻي وڌيڪ ڍر نه ڪرڻ گهرجي. رپورٽ ۾ ڪنهن به ٻي ڳالهه کان وڌيڪ ان ڳالهه تي ڳڻتي ڏيکاري وئي اهي ته اڳ ئي پيل ڏهن سالن جي ڍر سان ڊئم جي اڏاوت تي ايندڙ لاڳت 100 سيڪڙو وڌي اهي. هن سلسلي م ٽي صوبا هڪ طرف ڪالاباغ بند جي اڏاوت خلاف محض ٺهراءُ پاس ڪري چپ ٿي ويا آهن پر ٻئي طرف پنجاب جو آبپاشي کاتو هڪ مضبوط ڪيس تيار ڪري وفاق تي دٻاءُ وجهي رهيو اهي. ٻين صوبن پنهنجا مضبوط جواب تيار نه ڪيا آهن، جيڪي ڪرن گهربا هئا. اها ٻي ڳالهه اهي ته وفاق کي اخلاق جو مظاهرو ڪندي باقي صوبن جو ”محض انڪار“ به ڪافي سمجهڻ گهرجي!
ڳالهه اتي نٿي کٽي! اڃا ٿورا ڏينهن ٿيا آهن جو پنجاب جي وڏي وزير سردار عارف نڪئيءَ هڪ بيان ۾ چيو هو ته وزيراعظم بينظير ڊئم جي اڏاوت جو فيصلو ڪري ڇڏيو آهي. ان دعوا جي ڪا به ترديد نه آئي آهي، سواءِ هڪ وضاحت جي ته ”ڊئم گڏيل راءَ سان ٺهندو”“ اها ٻي ڳالهه آهي ته گڏيل راءِ حاصل ڪرڻ لاءِ دٻاءُ وڌايو وڃي ٿو. چئي نٿو سگهجي ته وڏن وزيرن سان وزيراعظم جي گڏجاڻيءَ ۾ وڏا وزير پنهنجن صوبن جا ڪيس ڪيئن وڙهي سگهندا؟ سنڌ جا ماڻهو چڱيءَ طرح ڄاڻن ٿا ته ساڳي پارٽيءَ سان تعلق رکندڙ وڏا وزير پنهنجي قيادت آڏو اکر به اڪلي ڪو نه سگهندا آهن. قيادت جي هڪ ڇڙٻ سندس زبانن کي تالال هڻڻ لاءِ ڪافي هوندي آهي. مسٽر عبدالله شاهه دهشتگردن جي آڏو وڏي حوصلي سان بيٺو آهي، اهو ته نظر اچي ٿو پر هو ڪالاباغ بند جي سوال تي پنهنجي قيادت آڏو مضبوطيءَ سان بيهي سگهندو؟ ان تي سنڌ جي خاموش اڪثريت کي شڪ آهي.
ڳالهه اتي به نٿي کٽي! تازو هڪ اهڙو به بندوست ڪيو ويو آهي جنهن سان صوبي سرحد جي زبان فني بنيادن تي بند ٿي وڃي. هاني چيو وڃي ٿو ته بند جي اوچائي گهٽائي 830 فٽ رکي ويندي، جيڪا هن کان اڳ 915 فٽ ۽ ان کان به اڳ 925 فٽ رکي وئي هئي. ڪالاباغ وٽ درايهه جي سطح سمنڊ کان 680 فٽ مٿي آهي. جڏهن بند جي اوچائي 915 فٽ ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي وئي ته ان جي معنيٰ هئي ته ڪالاباغ بند جي ڍنڍ ۾ پاڻيءَ جي سطح هاڻوڪي سطح کان 235 فٽ مٿي بيهي ها. اها ٻي ڳالهه آهي ته جڏهن اهو پئي چيو ويو ته ڍنڍ جي اوچائي 925 فٽ رکي ويندي تڏهن عملي طرح جولاءِ 1982 ۾ جيڪي نشان هنيا ويا هئا، اهي حقيقت ۾ 960 فٽن تي هئا. ان وقت جڏهن واويلا ٿي ته واپڊا وضاحتون ڪيون ته ”غلطي ٿي وئي آهي.“
سرحد صوبي کي ڪالاباغ بند مان حقيقي خطرو اهو آهي ته پاڻيءَ جي سطح وڌڻ سان نوشهرو شهر، ڪوهاٽ، پشاور ۽ مردان جو زرخيز ۽ سايون ماٿريون سم ۽ ڪلر جو شڪار ٿي وينديون. مردان ته اڳ ئي سم نالين ذريعي سم کي خارج ڪري رهيو آهي، سڀاڻي اهو قصو به پاڪ ٿي ويندو. پنجاب جا سياستدان ۽ چوڌري پنهنجين زمينن کي سيراب ڪرڻ لاءِ سرحد صوبي سان ڪيڏي خوفناڪ راند ڪري رهيا آهن، ان جو اندازو پنجاب جي عوام کي آهي ئي ڪو نه.
هاڻي جڏهن سينيٽر تاج حيدر انڪشاف ڪيو آهي ته ڪالاباغ بند جي ڊزائين ۾ تبدلي آندي پئي وڃي تڏهن اهو خطرو پيدا ٿيو آهي ته ڪٿي ڊزائين ۾ تبديليءَ جي بهاني سرحد کي قائل ڪرڻ جي اها ڪوشش ته نه پئي ٿئي ته هاڻي سرحد صوبي کي خطرو نه رهندو. ڳالهه، ڊزائين جي تبديليءَ جي به ناهي! اصل ڳالهه ته ان ”ڊزائين“ جي آهي جيڪا ”پنجاب جي واپڊا عملدارن ۽ سياستدانن جي مغز ۾“ آهي ۽ جنهن تي ڪنهن کي به وساهه نه آهي. چئي نٿو سگهجي ته 830 فٽن جي بلندي جيڪا اصل ۾ درياهه جي هاڻوڪي سطح کان 150 فٽ مٿي هوندي، سرحد صوبي جي خدشن کي ڪيتري حد تائين گهٽائيندي! پر اها ڳالهه پڌري آهي ته واپڊا سرحد صوبي کي فني بنيادن تي لاجواب ڪرڻ يا وڌيڪ دٻاءَ ۾ آڻڻ جي پوري ڪوشش ڪري رهي آهي. فرض ڪجي ته سرحد حڪومت جي مسئلي تي صوبن جي راءِ جيڪا هن وقت هڪ ۽ 3 تي بيٺل آهي، سڀاڻي 2 ۽ 2 تي بيهي رهندي.
واپڊا، چاهي فني بنيادن تي سرحد صوبي کي مطمئن ڪري وجهي يا سنڌ حڪومت کي ماٺ ڪرائي وجهي پر هي سوال ”ڪاغذي ڊزائين“ جو نه ”ذهني ڊزائين“ جو آهي. پنجاب اڄ تائين سنڌ کي پاڻيءَ جي ورڇ جي سوال تي دوکو ڏيندو آيو آهي. وفاقي حڪومت کي اعتبار نه اچي ته اهي سڀ بنيادي ۽ آڳاٽيون تصريحون کولي ڏسي جن ۾ پنجاب جي موجوده لنڪ ڪئنالن جي ماپ، ٻيون بنيادي ڳالهيون ۽ مقصد درج ٿيل آهن ۽ پوءِ هر هڪ ڪئنال ۾ شروع کان پڇاڙيءَ تائين ٿيل ڦيرڦار جاچي! اهي سڀ تبديليون غير قانوني، غير اخلاقي ۽ اعتماد کي ڀورڻ لاءِ ڪافي آهن. پنجاب ۽ واپڊا هميشه ايئن ئي ڪيو آهي ته اڏاوتن جي بنيادي ڍانچن سان هٿچراند ڪئي آهي ۽ هن کان ڪو به ننڍو صوبو سوال نه ڪري سگهيو آهي. ڪير ٿو چئي سگهي ته هڪ ڀيرو ڪالاباغ بند ٺاهڻس جي اجازت ملڻ کانپوءِ بند جي اوچائي ۽ ان مان نڪتل ڪئنال ڪٿي دنگ ڪندا؟
پاڻيءَ جي ورڇ ۽ بهتر آبپاشيءَ جي ڳالهه هاڻي ڪالاباغ بند سان مشروط ڇو ٿي ڪئي وڃي؟ منگله ڊئم مان اوائلي خريف جو پاڻي ڏهاڪن کان بند ڪيو ويو آهي، جيڪو سنڌ کي ملڻ هن جو تاريخي حق هو. پنجاب پنجند جي پاڻيءَ مان سنڌ جي حصي واري پاڻيءَ تي ڌاڙو هڻي ويو ۽ ان