ڄموري ڏانهن

�ي طرح سمورا نمونا چٽيا آهن؟ هي بهرحال ڪي مذهبي يا رسمي چٽ نه آهن ۽ هڪ کان وڌيڪ زمانن جا پراڻا نقش محسوس ٿين ٿا.


انهن چٽن کان اتر اوڀر ۾ ڪجهه ئي ڪلوميٽر پرتي هڪ ننڍي ٽڪريءَ جي اتر پاسي پيشانيءَ تي ڪجهه چِٽ آهن. هي ملنگو آهي. هيءَ هڪ مختصر پر تمام اهم ۽ خوبصورت سائٽ آهي. بظاهر ڪن ٿورن چِٽن واري هن ماڳ کي غور سان ڏسبو ته ان تي ٻن مختلف دورن ۾ ٿيل چٽسالي نظر ايندي. نوان توڻي پراڻا چٽ ڪافي اوچائيءَ تي چٽيل آهن. هن وقت ڪوبه شخص ان اوچائيءَ تي پهچي يا بيهي چِٽ نه ٿو گهڙي سگهي. صاف ڏسجي پيو ته چٽن جي هيٺان موجود ٻيا روها (ڇِپون) جيڪي پڻ چٽيل هوندا، ڇڄي ڊهي اونڌا ٿي پيا آهن. هي بنيادي طرح ٻُڌڪا چِٽ آهن، جن ۾ اسٽوپا کي بار بار مختلف انداز ۾ چِٽيو ويو آهي. نوان چِٽ ڪافي واضح آهن پر پراڻا چِٽ به اسٽوپائن ۽ جانورن تي مشتمل آهن.


هتي چٽسالي ڪندڙ هڪ آرٽسٽ جو هٿ مون کي نئه سيتا ۾ به نظر آيو آهي. هن جي ٺاهيل تصوير هڪ ڏاند جي آهي جنهن جو ٿوهو اڀريل ۽ منڍي اڳتي نڪتل آهي ۽ ان جو رخ هڪ خوبصورت اسٽوپا ڏانهن آهي . جيئن نئه نريءَ ۾ چِٽي ماڳ تي ڏاند ۽ اسٽوپا جو ويجهو تعلق ڏيکاريو ويو آهي، تيئن هتي به نظر اچي ٿو. هتي چٽيل سڀ کان مکيه اسٽوپا چئن يا پنجن سطحي ٿلهي تي نه آهي، بلڪه اهو هڪ گول ٿلهي تي بيٺل نظر اچي، ان تي وڏو انڊو/گنبذ آهي جنهن تي خوب آرائش ڪئي وئي آهي. انڊي جي مٿان هرميڪا ۽ طواف جو ٺلهه ڏسجي ٿو، ان جي مٿان ڇٽي ۽ نيل آهي. هن اسٽوپا ۾ نيپال جي وڏن اسٽوپائن سان ’ٻڌاناٿ‘ سان ڪجهه هڪجهڙائي آهي. ان کان اڳتي ڪي اڌورا چٽ به آهن. مثال هڪ چِٽ چوڪنڊو آهي، جنهن کي چئن چوڪڙين ۾ ورهايو ويو آهي. هڪ جانور بي سڱو آهي، شايد اهو به اڌورو آهي. ساڳئي ڪينواس تي ڪي ٻيا جانور به آهن. اتي هڪ چِٽ اُٺ جو به آهي، پر اتي ئي هڪ قديم چِٽ ٺلهه نما اسٽوپا جو به آهي. جيتوڻيڪ اهو اٺ جي ڀرسان ئي ٺهيل آهي پر اٺ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ پراڻي وقت جو هئڻ ڪري اڻ چِٽو ٿي ويو آهي.


ساڳي ٽڪر تي هڪ ٻئي ڪينواس تي چار پنج اسٽوپا ۽ هڪ ڍڳو نمايان آهن. انهن سڀني جي نوعيت مذهبي آهي، البت اتي ڪي ننڍڙا چٽ سرهه وغيره جا آهن. اهي سڀ اسٽوپا سکان جي اسٽوپائن جهڙا آهن. هڪ ئي هنڌ تي اسٽوپائن جون هيڏيون ساريون اڪرون ڏسي ڪجهه حيرت ٿئي ٿي. پر خود ان ٽڪريءَ جي ڇت تي چڙهڻ سان خبر پوي ٿي ته اها شايد ٻڌ مت جي ڀڪشوئن يا ياترين جي بيٺڪ هئي. هتي ڇت جي ڪناري ڪناري سان پٿر رکي ڄڻ ته هن مقدس بيٺڪ جون حدون مقرر ڪيون ويون هيون. ڇت جي اولهه واري ڪنڌيءَ تي پٿرن جو هڪ ڍِڳ آهي، شايد اتي ڪنهن وقت ۾ هڪٻئي مٿان پٿر رکي مختصر اسٽوپا ٺاهيو ويو هجي. هن ٽڪري تان لهڻ مهل مون نوٽ ڪيو ته ملنگو ماڳ جيڪو هن وقت تائين پنهنجو نراڙ وارو اوچو پٿريلو حصو بچايو ويٺو آهي، جلد ئي ڊهي پوندو. ڇِپ جو اهو حصو برساتن سبب ڇِت کان ڇِڄي رهيو آهي، وچ ۾ ڏار پئجي ويو اٿس. گهڻو ممڪن آهي ته ڪنهن هڪ اڌ زوردار برساتن ۾ ئي اها ڇپ پنهنجي جاءِ تان ڊهي پوي ۽ اهي اسٽوپائن جا چٽ هميشه هميشه لاءِ غائب ٿي وڃن!


هن جاءِ تان گورک چوٽي اولهه اولهه اتر ۾ 15 کان 20 ڪلوميٽرن جي فضائي پنڌ تي ڏسي سگهجي ٿي. هن ماڳ کي ’ملنگو‘ ڇو چيو ويو؟ شايد انڪري ته هتي ٻڌ مت جا ڀِڪشو (ملنگ) ياترا تي ايندا هئا.ـــ ملنگو، يعني ’ملنگن جو ماڳ‘ ٻين اکرن ۾ ملنگو ماڳ به قديم ٻڌيا جي حدن جي نشاندهي ڪري رهيو هو، جيڪا سمن جي دور جي آخر تائين (ڄام نندي تائين) قائم رهي. ان وقت ۾ جڏهن جڏهن سمن جو اثر وڌيو ۽ ان کان پوءِ رند و لاشار جي خانه جنگيءَ دوران جڏهن پٺاڻن جون لشڪر ڪشيون ٿيون ته ٻڌ مت جون ثقافتي حدون به غائب ٿينديون ويون. ٻڌيا محمد بن قاسم جي وقت ۾ به موجود هو، ان وقت ڪاڪا ۽ چنا هن علائقي جون اهم قومون هيون. يا خود ڪاڪا پاڻ به چنو هو. عربن سنڌ کان اڳ گنداوا (قنڌابيل) تي قبضو ڪيو هو. جيتوڻيڪ سنڌ جي فتح کانپوءِ هي سڄو جابلو علائقو به عربن جي قبضي ۾ اچي ويو هو، ته به ٻڌن جي ٻڌيا رياست قائم رهي، جيڪا سمن جي دور تائين باقي رهي. سومرن جي دور ۾ هيءَ آزاد حڪومت هئي، البت سمن جي ماتحتيءَ ۾ ڪمزور ٿي وئي.


تاريخ جا ورق ورائي ڏسجن ته اشوڪا 3 صدي قبل مسيح ۾ لاشعوري طور مهايان فرقي لاءِ راهه هموار ڪئي، ۽ پرچار لاءِ پري پري تائين ايلچي موڪليائين. هن (ٻڌيا) علائقي ۾ لوهاڻا، لاکا، سما، سهتا رهندا هئا، ۽ ڪن صدين کان ٻڌ مت جا پوئلڳ هئا. اهو ئي سبب جو هو برهمڻن جي خلاف هئا. چچ هلان ڪري کين ڀڄايو. هن پهرين سيوستان ۽ڪڪڙ تي، ۽ پوءِ گنداوا تي ڪاهيو.


پاڪستان جي اترين علائقن ۾ پٿرن تي اسٽوپائن جي چٽسالي ۾ گوتم ٻڌ اسٽوپا ۾ اندر سمايل ڏيکاريل آهي، يعني اسٽوپا جي ٻاهرين بيهڪ پاڻ ٻڌ جي ويٺل حالت ۾ علامتي شبيهه آهي. ٻڌ ڌرم چين ۾ پهرين صدي عيسويءَ ۾ پهتو، پوءِ ڪوريا جي رستي جپان پهتو. سنڌ ۾ اسٽوپا ٺهڻ ۽ ياترائن جو سلسلو يقيناً سمن جي دور تائين هليو آهي. ٻُڌيا جو علائقو گنداوا (قندابيل) کان منڇر تائين ته يقيني آهي، البت ٻڌ مت جو اثر مڪران جي ڪوهه باطل (گوادر) ۽ سنڌ ۾ نئه بارڻ، تونگ، ٺٽي ضلعي کان ٽنڊي محمد خان ۽ ميرپر خاص تائين ڏسجي ٿو، بلڪ سڄي سنڌ ۾ اهڙين عبادت گاهن جا آثار پکڙيل آهن.


ملنگو کان اوڀر ۾ گورک ۽ ڦوسي لڪ ڏسجن ٿا. اتر ۾ خضدار وغيره آهن. جتي جتي اسٽوپا نه ٺهيو، اتي ياترين يا مرڪزي سرڪار وٽان مقرر ڀڪشو آرٽسٽن تصوير ڪشي ڪئي هوندي. جڏهن ٻڌ پاڻ موجود هو، تڏهن ان جي مورتيءَ جي ضرورت نه هئي، جڏهن ٻڌ جو لاڏاڻو ٿيو تڏهن پوئلڳن منع ڪرڻ جي باوجود سندس وجود جون علامتي تصويرون ٺاهيون. ان تسلسل ۾ ٻڌ کي سڀ کان پهرين اسٽوپا جي علامتي صورت ڏني وئي، تنهن کان پوءِ جتي جتي ماڻهن اسٽوپا کڙو نه ڪيو ويو، اتي اتي اسٽوپا جو منيئيچر يا ان جي تصوير ٺاهڻ شروع ڪئي وئي، بلڪل ايئن جيئن هندو لوڪ جتي وڏو مندر ٺاهي نه سگهندا آهن، اتي ننڍڙي ڏيوري ٺاهي ڪنهن ديوي يا ديوتا جي تصوير رکي پوڄا ڪندا آهن. ان طرح جتي جتي ڀڪشوئن ٻڌ جو پيغام پهچايو ۽ اتي ترسيا، اهي تيرٿ ٿيا. اهڙي طرح اهي اسٽوپائن جي نقاشي ڪندا ويا. ۽ پوءِ عوام اهو ئي ماڳ برڪت ڀريو سمجهي وڌيڪ ياترائن جو سلسلو شروع ڪيو. جيترو پري تائين سفر ڪري ڪنهن تيرٿ تي وڃجي اوترو ئي وڌيڪ ثواب ملي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو اڄ به هندستان جا سمورا پوتر ماڳ يا تيرٿ تمام پرانهن ۽ مشڪل پنڌن تي نظر اچن ٿا. اتر پاڪستان جي علائقن ۾ ته ڪي اسٽوپا اهڙا به مليا آهن جن ۾ اندر گوتم ٻڌ جو خاڪو به ڏنو ويو آهي، ڄڻڪ خود اسٽوپا گوتم ٻڌ جي ئي ٻي شڪل آهي، جيئن هندو مت ۾ لنگم شو مهاديو جي ٻي علامت آهي.


ملنگو تان موٽ کائيندي، لوهيءَ مان ڏس مليو، ”ڪُڪڙاڻي چکر وڃو! اتي به چِٽي اٿو! ... چکر ٻه آهن: هڪ کارو، ٻيو مِٺو!، توهان مٺي چکر تي وڃو ، جيپ ڌُر اوستائين ويندي!“