چاڪر لاڪارو ڪوٽيرو:

چاڪر لاڪارو ڪوٽيرو:
جڙيي ڇُٽي کان ٽي ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ ڪانڌي واهيءَ واري واٽ تي ٽِڳو ٽڪر تي هڪ گول ڪوٽيرو بيٺو آهي. ان جون ديوارون به 5 کان 6 فٽ موڪريون ۽ اندريون قطر 6 فٽ آهي. هتي پڻ ڪو به ٺڪراٽو يا ڪا ڀڳل ٽٽل قديم شئي ڪونه هئي جنهن جي بنياد تي ان جي قدامت مقرر ڪري سگهجي. انڪري آئون هنن ٰٻنهي ماڳن کي شڪي طور تاريخ کان آڳاٽي وقت جا سمجهڻ طرف مائل رهيس. وڏن پٿرن جا هي ڪوٽيرا شايد ان مهل ٺهيا جڏهن اڃا ٺڪر ٺاهڻ جو طريقو معلوم نه ٿيو هو ۽ انسان چمڙي جا ٿانوَ استعمال ڪندا هئا.
ٻنهي ماڳن جو معائنو ڪندي اسان کي ڪلاڪ کن لڳي ويو. موٽيي مريءَ جا ڪن سرلا آهن. هن جلد ئي ڪنهن گاڏيءَ جا پڙلاءَ ٻُڌا، ”ڪا ڊاٽسن آهي، جيڪڏهن توهان جو خيال هجي ته ان ۾ اڳتي هلون، جيستائين هلي!“ هن اسان کان مرضي پڇي.
ويراني ۾ پٿرن تي بيڪار ويهڻ کان بهتر هو ته اڳتي وڃجي. موٽيي مريءَ ڊاٽسن کي هٿ ڏنو، ”اڙي فلاڻا تون!؟“ هائو يار! هي مهمان آهن، حسناڻي گبول ويندا، کنيو هل!“
”پر آئون ته واهي ڪانڌي ٿو وڃان، اتان سواريون کڻندس، اوڏانهن هلو ته اکين تي منهنجا مهمان ٿيو. هيءَ ڊاٽسن حسناڻين واري واٽ تي هلي ڪونه سگهندي، ماڳهي نئه ۾ ڦاسي پوندي، اُهو جيپ جو رستو آهي. چوين ته واٽ ۾ محب علي گبول ڳوٺ تي لاهي ڇڏيان، اتي پاڻي ۽ پهر ته آهي، جيسين توهان جي جيپ اچي، يا وري مَچاڻي لاڪارو (ڍوري) تي ڇڏيان، اتان اڳتي پنڌ وڃڻو پوندو!“ ڊاٽسن واري همراهه سڀ صلاحون ڏنيون. ڊاٽسن في الحال محب علي ڳوٺ پهچائي بيهي رهي، ”هتي کوهه آهي، پاڻي پيئو! چانهه پيو! سوچيو ۽ پوءِ ٻُڌايو ته ڪيڏانهن ويندؤ؟“
هتي اڌ ڪلاڪ ٻيو لڳي ويو، اسان واري جيپ جو ڪوبه اتو پتو ڪونه هو. ڪجهه ٿڪ لٿو ته اسان حسناڻي گبول وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو، جيڪو دهل ڍوري ۾ ڪنهن هنڌ تي آهي. مون ڊاٽسن واري همراهه ۽ موٽيي کان صرف ايترو پڇيو ته ”مَچاڻي لاڪاري کان حسناڻي گبول جو پنڌ ڪيترو آهي ۽ ڇا اسان اهو پنڌ ڪري وينداسين؟“
”سائين ان پاسي جبل جو پنڌ اسان کي خبر ڪونه ٿو پوي ته ڪيترا ميل يا ڪيترو ڇا؟ باقي ڪا وڏي ڳالهه ناهي توهان جهڙا جهونا الائي ڪيترو پنڌ ڪري ويندا، هي ته ٿورڙو آهي!“ ڊاٽسن جي ڊرائيور چيو.
مون بخاري صاحب ڏانهن صلاح لاءِ نهاريو.
”ڏسو! توهان جيئن مناسب سمجهو!“ بخاري صاحب واضح صلاح ڏيڻ کان لنوائي ويو.
”ٺيڪ آهي، اسان اڳتي حسناڻي گبول هلنداسين، هِتي ويهي ڇا ڪبو؟“ مون فيصلو ڪيو، ”دل چوي ٿي ته واهي ڪانڌي به وڃجي پر اسانکي پهرين ’ڦتن جهڏو‘ ڏسڻو آهي، جنهن لاءِ سالن کان سڌون پيا ڪريون.“
ڊاٽسن وارو اسان کي مَچاڻي لاڪاري تي لاهي پنهنجي گاڏي پٿرن تي ڪُڏائيندو واهي ڪانڌيءَ طرف روانو ٿي ويو. وڃڻ کان اڳ آٿت ڏيندي چيائين، ”پرواهه نه ڪريو، آئون سڀاڻي هتان لنگهندس، اوهان جي خبرچار وٺي پوءِ اڳتي ويندس!“
چاڪر لاڪاري کان اڳتي اسان گوزباني جي حدن ۾ هئاسون، آئون کيرٿر جي اوڀر واري ڀِت تي عاليشان اڇي ترار جو چلڪندڙ منظر ڏسي رهيو هئس. جبل جي اها تصوير لئمبرڪ جي ڪتاب ۾ گوزباني گبربند جي پسمنظر ۾ شايع ٿيل آهي. ايئن پيو لڳي ڄڻ کيرٿر جي چمڪندڙ ، لسي ۽ مضبوط چيلهه تان کهرو پٿريلو لباس کسڪي ويو هجي. جبل جي لغت ۾ ’ترار‘ جبل جو اهڙو لسو ڀاڱو ٿئي ٿو جنهن تي ڪا به اوڀڙ نه اڀرندي آهي، اهي ترارون عام طور ساديون پٿريليون ۽ غير پُرڪشش هونديون آهن. پر هيءَ گوزبانيءَ واري ترار تمام وڏي، لسي چمڪدار ۽ پُرڪشش آهي، انڪري مقامي ماڻهو ان کي ’اڇي ترار‘ چون ٿا.
اڳتي پنڌ اسان جي توقع کان تمام گهڻو هو. اسان ساهيون پٽيندا 12 ڪلوميٽر هلندا وياسين. جبل جي ٻارهن ڪلوميٽرن ۾ ايتري جسماني طاقت خرچ ٿئي ٿي جيتري عام طور سڌي پٽ ۾ 30 ڪلوميٽر پنڌ ۾ خرچ ٿئي. سج لهڻ کان ٿورو اڳ اسان ’ڦَتن جهڏي‘ وٽ بيٺا هئاسين! چوڌاري سنسان خاموشي هئي، نڪو ڳوٺ، نه پهر نه پاڻي، نه ڇانوَ! ... ”اهو اَٿوَ جهڏو! هاڻي توهان ويهي نقشا (چِٽ) ڏسو ۽ ڦوٽو ڪڍو ته مان ٿو پاڻي ڀري اچان!“ موٽيو مري اسان کي غلام محمد سان ڇڏي ڪنهن پاسي هليو ويو.
دهل ڍوري ۾ پنڌ دوران اسان کي هنڌ هنڌ مُهن جي دڙي (ميچئر انڊس) سان ڀيٽڻ جهٰڙيون ٺڪريون جاءِ بجاءِ مليون هيون. اتي ڪي باقاعدي گهر يا آثار ڪونه ٿي ڏٺا، شايد اهي نئه جي وهڪري ۾ لڙهي ويا هجن، هي جبل جون ڀُرڪڻيون ڪنڌيون ۽ ننڍيون بُٺيون آهن، جن تي چڱو ٺڪراٽو پيل آهي. خير! اها تصديق ته ٿي رهي هئي ته هيءَ جوءِ آڳاٽي تهذيب جي دائري ۾ رهي آهي ۽ (گهٽ ۾ گهٽ) مُهن جي دڙي واري وقت ۾ هتي به انساني سرگرمي سٺي پئماني تي هئي. هتان ڦَتن جهڏو ڪو گهڻو پري ڪونه هو. هن علائقي ۾ سِپ ـ ڪو ڏ واري صنعت (shell industry) به هئي. سپن ۽ ڪوڏن کي سوراخ ڪري يا ڪارائيءَ سان وڍي زيور وغيره به ٺاهيا ٿي ويا. ڪٿي ڪٿي چقمقي ڳاري، ڇريون (بليڊ) به نظر آيون هيون.
اسان تڙ تڪڙ ۾ ڦَتن جهڏي غار ۾ داخل ٿياسون جيڪا ڪجهه اوچائي ءَ تي نرم وارياسي پٿر ۾ قدرتي گهڙيل ۽ برساتن جي ڪارستاني آهي. حضرت انسان ان ۾ فقط ايترو ڪم ڪيو جو ڪنهن وقت واندڪائيءَ جي وندر طور يا مال چارڻ دوران ان ۾ ويهي ديوارن تي ليڪا پاتا يا ڪي شڪليون ٺاهيون. اسان ڪوشش ڪري هر اڪر جي تصوير ڇڪي ورتي. ڪي شڪليون وقت سان ايتريون ڊهي چڪيون هيون جو ڪا صورت واضح نه رهي هئي. ”تفصيلي اڀياس لاءِ اسان کي ڪمپيوٽر جي مدد وٺي پوندي“ مون ان وقت ئي سمجهيو. پٿرن تي اڪرجو ڪم فقط ڦَتن جهڏي ۾ ئي ڪونه هو. مَچاڻي لاڪاري تي لهڻ کان پوءِ واٽ ۾ اسان کي دهل ڍوري جي ڪنڌين سان به هنڌ هنڌ ديوارن تي اڪر نظر آئي هئي. اسان انهن جون تصويرون به ڇڪيون پر بدقسمتيءِ سان اهي هن مهل تائين ذري گهٽ ڊهي چڪيون آهن ۽ انهن کي سمجهي نٿو سگهجي. ان ئي پنڌ دوران اسان نوٽ ڪيو اهي ڪنڌيون ڪمزور وارياسي پٿر جون آهن. انهن تي ڪنهن نوڪيلي ڪاٺيءَ يا نوڪدار پٿر سان ڪابه تصوير چند منٽن ۾ ڪوري سگهجي ٿي ۽ پوءِ اها هوا ۽ پاڻيءَ جي کاڌ سان ڪجهه ئي سالن ۾ غائب ٿيڻ شروع ٿئي ٿي. ان ڪري آئون سمجهان ٿو ته تمام ڊٺل تصويرون تمام قديم نه سهي ، ته به ڪي صديون پراڻيون آهن.
ڍوري جي تري کان 20 ـ 25 فٽ مٿي ڦتن جهڏو به اهڙي ئي ڪمزور وارياسي پٿر جي قدرتي غار آهي، جنهن ۾ ڌنار ڇوڪرن پنهنجي پنهنجي وقت ۾ ڪي اڪرون ڪيون آهن. هي اُڪرون پوريءَ طرح ڏلهه وٽ ’ڪورن واري ڀرِ‘ سان ڀيٽي سگهجي ٿي، ڄڻڪ ساڳين ئي ماڻهن ٻنهي جاين تي فن جو مظاهرو ڪيو آهي. هتي جاميٽريائي نشان، متوازي ليڪون، چوڪنڊا، منڌيئڙا، گل پتيون، بوٽن ۽ چاکڙيءَ جا ترا، يونيءَ جو نشان (غالباً غير مذهبي نيت سان) اڪريل آهن. هڪ هنڌ هڪ نالو سنڌيءَ ۾’ حسين‘ به لکيل آهي ، جيڪو وڌ ۾ وڌ 50 ـ 60 سال اڳ (يا ان کان به گهٽ عرصو ) لکيو ويو هوندو. هڪ هنڌ دائودي تارو به اُڪريل آهي، پر هتي اها به غير مذهبي سرگرمي آهي ۽ اها به واندڪائيءَ جي حرڪت آهي. ه