چشمه بئراج ۽ چشمه جهلم لنڪ ڪئنال

چشمه بئراج ۽ چشمه جهلم لنڪ ڪئنال



”چشمه بئراج ڪالاباغ کان 33 ميل (50 ڪلو ميٽر) ڏکڻ ۾ ۽ ڪنڊيان شهر کان ڏکڻ اولهه ۾ 7 ميلن جي پنڌ تي، سليمان جبل جي ڪڇ ۾ ٺهيل آهي. بئراج جي کاٻي ڪناري چشمه جهلم لنڪ ڪئنال آهي، جيڪو سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ منڍ کان وٺي تڪراري رهيو آهي. درياهه جي ساڄي پاسي کان پهاڙ پور نهر نڪري ٿي جيڪا سرحد صوبي جي علائقن کي ريج ڏيئي ٿي.

هڪ رپورٽ موجب چشمه جهلم لنڪ ڪئنال تي پنجاب جي 27 لک ايڪڙ زمين جو دارو مدار آهي. اهي زمينون ميانوالي، ڀڪر، ديري غازي خان، مظفر ڳڙهه، بهاولپور، بهاول نگر، رحيم يار خان، ملتان، وهاڙي ۽ چولستان جي علائقن ۾ اچن ٿيون. اهو علائقو پنجاب جي پوکيءَ لائق زمين جو ٽيون حصو آهي، جنهن ۾ ڦُٽي ۽ ميوا وڌيڪ پوکيا وڃن ٿا. 1985ع ڌاري چشمه ڪئنال جي هڪ بحران دوران پنجاب جي صوبائي وزير جو چوڻ هو ته، جهلم لنڪ ڪئنال بند ٿيڻ سان ڪپهه جون 11 لک ڳنڍون گهٽ لهنديون جنهن ڪري ٽي ارب اسي ڪروڙ رپيا نقصان ٿيندو. ٻئي طرف 50 سيڪڙو باغ متاثر ٿيندا.

چشمه جهلم لنڪ ڪئنال جي ضرورت ان ڪري پيش آئي جو ڀارت مان ايندڙ درياهن جو پاڻي ٻن ملڪن وچ ۾ تڪرار جو سبب بڻجي ويو. اپ کنڊ جي ورهاڱي کان اڳ پنجاب ۾ بياس، ستلج، راوي چناب ۽ جهلم جي پاڻين تي پوک ٿيندي هئي پر ورهاڱيءَ کانپوءِ 1- اپريل 1948ع تي بياس ستلج ۽ راويءَ جو پاڻي ڀارت بند ڪري ڇڏيو. معاملو وڃي عالمي سطح تي پهتو. اهو جواهر لال نهرو ۽ لياقت علي خان جي حڪومتن جو دور هو. ڳالهيون ٿيون، نتيجي ۾ 4- مئي 1948ع تي درياهن جو پاڻي جاري ٿيو. نيٺ سيپٽمبر 1960ع ۾ سنڌو طاس ٺاهه هيٺ ٽن درياهن جو پاڻي ڀارت کي ڏنو ويو ۽ باقي ٽي درياهه چناب، جهلم ۽ سنڌو پاڪستان کي بچيا. هڪ رپورٽ موجب بياس، ستلج ۽ راوي ندين ۾ 33 ملين ايڪڙ فٽ پاڻي ايندو هو، جنهن مان 9- ملين ايڪڙ فٽ پاڻي ڀارتي علائقن ۾ استعمال ٿيندو هو ۽ باقي پاڪستاني علائقن ۾.

بياس، ستلج ۽ راويءَ کي پنهنجو نهري نظام هو. پاڻيءَ بند ٿيڻ سان سڄو سرشتو ڦٽي ٿي ويو، تنهن ڪري باقي ٽن درياهن جي پاڻين سان بياس ستلج ۽ راويءَ جي نهري سرشتي کي هلائڻ جو فيصلو ڪيو ويو. 8- نيون رابطه نهرون ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو جن ۾ تريمون سڌنائي رابطه نهر، سڌنائي ميلسي رابطه نهر، رسول قادرآباد رابطه نهر، قادرآباد بلوڪي رابطه نهر، بَلوڪي سليمانڪي(Baloki-Sulemanki)رابطه نهر، چشمه جهلم رابطه نهر ۽ تونسه پنجند رابطه نهر شامل آهن. چشمه جهلم لنڪ ڪئنال مارچ 1971ع ۾ ٺهي پورو ٿيو ۽ مارچ 1972ع کان چالو ٿي ويو.

لنڪ ڪئنال چالو ٿيڻ کانپوءِ ان نهر جو پاڻي ٿل جي علائقي ۾ شير ڳڙهه وٽ وڌو ويو. نهر جي ڊيگهه 67- ميل، گهرائي 14- فٽ ۽ ويڪر اٽڪل 400 فٽ آهي. نهر ۾ 21700 ڪيوسڪ پاڻيءَ جي گنجائش رکي وئي آهي. شير ڳڙهه وٽ نهر جو پاڻي جهلم نديءَ ۾ داخل ڪيو وڃي ٿو جتان چشمه لنڪ جو پاڻي تريمون هيڊ ورڪس جي ذريعي چناب ۾ وڌو وڃي ٿو. ان پاڻيءَ سان جهنگ، ملتان، وهاڙي، اڳوڻي بهاولپور رياست ۽ چولستان جا علائقا آباد ٿين ٿا. چشمه جهلم لنڪ ڪئنال جي مڪمل ٿيڻ کانپوءِ پنجاب ٿل ڪئنال جو ڪم هٿ ۾ کنيو.

پنجاب ۽ سنڌ جي وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ جو مسئلو ايترو ڳنڀيرآهي جو ڏينهون ڏينهن تضاد وڌندو ئي پيو وڃي. جيتوڻيڪ اسان جي ٽيم جي ڪم ۾ پاڻيءَ جي ورڇ بابت انگ اکر ڏيڻ جو ڪم ڪونه هو، پر هيءُ درياهه ۽ ان جي ڪناري آباد ماڻهن جي زندگيءَ سان لاڳاپيل سڀ کان اهم مسئلو آهي، تنهن ڪري ڪٿي ڪٿي نهري نظام ، پاڻين بابت ٺاهن ۽ پاڻين سان لاڳاپيل ڪجهه معاملا قلمبند ڪرڻا ئي پون ٿا. سنڌ ۽ پنجاب جا انجيئر کڻي ڪيتري به دعوا ڪن ته هو حق انصاف تي ۽ پاڻيءَ بابت بنيادي، آئيني ۽ عالمي معاملن موجب رپورٽون پيش ڪن ٿا، پر انهن جي رپورٽن ۾ داخليت محسوس ڪري سگهجي ٿي. لڳ ڀڳ سڀ رپورٽون ۽ فيصلا داخلي ۽ ذاتي سوچن کي ظاهر ڪن ٿا.

پنجاب جي طرفداري ڪندڙ موقف موجب، جيستائين سمنڊ ۾ پاڻي ڪرندو رهندو تيستائين سنڌ جو حق غصب نه ٿيندو. ڪيترين ڪوششن جي باوجود تڪرار اڃا جاري آهي. جڏهن سنڌو طاس ٺاهه ٿيو تڏهن صوبا معطل هئا، سنڌ جي طرفداري ڪندڙ موقف موجب سنڌو طاس ٺاهه وقت سنڌ جو موقف نه ٻڌو ويو جنهن ڪري سنڌ کي ڀوڳڻو پيو آهي. سنڌو طاس ٺاهه کانپوءِ تڪرار وڌيو ته پاڻيءَ جي ورڇ جو معاملو طئي ڪرڻ لاءِ وقت به وقت اعليٰ اختياراتي ڪميٽيون ٺاهيون ويون.

ان ڏس ۾ 1969ع ۾ اختر حسين جي سربراهيءَ ۾ هڪ ڪميٽي ٺاهي وئي پر سنڌ جي آبپاشي کاتي جي اعتراض تي اها ٽوڙي وئي.

ان کانپوءِ 1970ع ۾ جسٽس فضل اڪبر جي سربراهيءَ ۾ نئين ڪميٽي ٺهي. ان ڪميٽيءَ پاڻي جي وسيلن ۽ برساتن جي مقدار کي به ذهن ۾ رکيو. ان ڪميٽيءَ جي فيصلي تي سنڌ اختلافي نوٽ لکيو، هيءُ جنرل يحيٰ خان جو دور هو. البت، فضل اڪبر رپورٽ ظاهر نه ڪئي وئي.

ان کانپوءِ چيف جسٽس تي ٻڌل هڪ نئين ڪميشن ٺهي، جنهن ۾ سڀني صوبن جا چيف جسٽس شامل هئا، پر ان ڪيمشن به ڪو فيصلو نه ڪيو يا وري اها رپورٽ به خفيه رکي وئي. هيءُ جنرل ضياءُ الحق جو دور هو. ان ڪميٽيءَ ۾ جسٽس انوارلحق ۽ اي ڪي بروهي شامل هئا.

هڪ رپورٽ مطابق سنڌ ۾ زمين هيٺ مٺي پاڻيءَ جا ذخيره فقط ڏهه لک ايڪڙ فٽ آهن، جڏهن ته پنجاب ۾ اهي وسيلا اڍائي ارب فٽ آهن. پنجاب ۾ برسات جو مقدار سراسري طور 40 انچ آهي جڏهن ته سنڌ ۾ وڌ ۾ وڌ 10 انچ مينهن پوي ٿو. هڪ ٻي رپورٽ موجب جنهن جي تصديق ٿيڻ ضروري آهي، پنجاب ۾ پوک هيٺ 22 ملين (2 ڪروڙ 20 لک) ايڪڙن لاءِ 55 ملين ايڪڙ فٽ پاڻي ملي ٿو جڏهن ته سنڌ کي (1 ڪروڙ 10 لک) 11 ملين ايڪڙن لاءِ 42 ملين ايڪڙ فٽ پاڻي ملي ٿو. منهنجي خيال ۾ اها رپورٽ پنجاب واري موقف جي حمايت ۾ ڏنل هڪ اهڙو دليل آهي جنهن ۾ اڻپورا انگ اکر ڏيئي راءِ عامه کي پنهنجي حق ۾ ڦيرائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي.

بهرحال، جيستائين لنڪ ڪئنال جو تعلق آهي، انهن جو مقصد فقط اهو آهي ته فاضل پاڻيءَ کي هڪ درياهه مان ٻئي درياهه ۾ منتقل ڪيو وڃي. اهي ڪئنال هڪ ايڪڙ به آباد ڪرڻ لاءِ ناهن. چشمه جهلم لنڪ ڪئنال جي تعمير ايوب خان جي وقت ۾ ٿي هئي. سنڌ جي ماڻهن ان وقت به ان ڪئنال جي مخالفت ڪئي هئي پر ان مخالفت کي نظر انداز ڪيو ويو. اصل ۾ هيءُ ڪئنال تربيلا بند رٿا جو هڪ حصو آهي، جنهن لاءِ عالمي بئنڪ امداد ڏني هئي.