چلاس

چلاس هوڏانهن اتر واري علائقي ۾ جتي پروفيسر ڪارل جيٽمار کوجنائون ڪري چڪو هو، ڊاڪٽر احمد حسن دانيءَ به تحقيقي ڪم ڪيو آهي ته هن تصويري تسلسل ۾ ڇا ڇا آهي؟ ڊاڪٽر صاحب ”چلاس“ نالي رپورٽ ۾ ان جو ذڪر ڪيو آهي. چلاس هاڻي هڪ شهر جو نالو آهي، پر اڳي اهو نالو هڪ پوري علائقي لاءِ مخصوص هو. اها غالباً شِلاوتا جي بگڙيل شڪل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي پٿرن يا هاڙين جو علائقو! (هوڏانهن بلوچستان جي حوالي سان پٿرن تي تصويري اُڪرن جي کوجنا جو ڪجهه ڪم برگيڊئر حسن ڪيو آهي.) چلاس هڪ لڪُ آهي جنهن ۾ سنڌوءَ جي ڀرپاسي جي ننڍن ندين نالن سان گڏ گڏ ميسوليٿڪ دؤر جا آثار ملن ٿا. انهن ماڻهن جا هي آثار بي شمار خوبصورت تصويرن جي شڪل ۾ آهن، جيڪي هنن ڏاڍي مهارت سان کوٽيون آهن. انهن مان اٽڪل ويهه تصويرون ميسوليٿڪ دؤر جون آهن. بعد واري زماني جون تصويرون ڏيڍ سؤ کان مٿي آهن. ميسوليٿڪ تصويرون ڏاڍيون گهريون کوٽيل آهن ۽ زمانو گذرڻ سبب انهن تي ڪاراڻ چڙهي وئي آهي يا سائو سينور چڙهي ويو آهي. پوئين زماني جون کوٽيل ليڪون وڌيڪ ٿلهيون ۽ پڪيون آهن. انهن جا تاثر به واضح آهن، لباس ۽ سماج به نئون آهي ۽ موضوع به نوان آهن. جانورن جون آڳاٽيون تصويرون وڌيڪ حقيقت نگاريءَ واريون آهن. جانورن کي چرپر واري حالت ۾ ڏيکاريو ويو آهي، پر انساني شڪلون هتي به يورپ ۽ هندستان جي پٿري زماني وانگر خاڪن تي ٻڌل آهن ۽ ڪوبه ڀرپور تاٿر پيدا نٿيون ڪن. آڳاٽي سنڌو ماٿريءَ جي هن آرٽ ۾ زراعت وارو موضوع موجود ڪونه آهي. البته شڪار جا منظر موجود آهن. تصويرن ۾ سرهه، گڊ، جهنگلي ڍڳا ۽ هرڻ عام آهن. ان دؤر ۾ موسمي حالتون اڄ جي ڀيٽ ۾ بهتر هيون ۽ شڪار جام هو. چٽيل پٿرن جي ڀرپاسي مان ڪٿان ڪٿان پٿري اوزار به ملن ٿا، پر ان علائقي مان اهڙي ڪابه غار ڪونه ملي آهي، جنهن بابت چئي سگهجي ته هي لوڪ ان غار ۾ رهندا هئا. ان ڪري خيال آهي ته چلاس ماٿريءَ ۾ رهندڙ ميسوليٿڪ انسان جابلو ٻيلن ۾ آزاد گهمندو هو ۽ جهوپڙيون ٺاهي رهندو هو يا جابلو اجهن هيٺ پڙاءُ ڪندو هو. اهڙو ئي هڪ ٽاڪرو اَجهو ڇجه گچي ڍوري جي وات ويجهو مليو آهي، جتان پٿر core مان ٺاهيل ننڍا اوزار ملن ٿا. انهن مان ڪجهه سُوئا، چاقو، ٽڪنڊيون کرچڻيون شامل آهن. ڪجهه وڏا ٽڪرا به آهن، پر ڪنهن به قسم جي تير جا ڦر في الحال نه مليا آهن. داني صاحب هن ميسوليٿڪ ثقافت جو دؤر 3 کان 5 هزار سال قبل مسيح سمجهي ٿو. جيڪڏهن واقعي ايئن آهي ته پوءِ چئبو ته ان زماني ۾ سنڌوءَ جي ڏاکڻي ماٿري گهڻو اڳتي نڪتل هئي، ڇاڪاڻ ته اها نه رڳو زرعي دؤر ۾ داخل ٿي چڪي هئي پر دنيا جي هڪ عظيم تهذيب جا بنياد رکي رهي هئي. پٿرن تي اُڪريل هي ميسوليٿڪ تصويرون ٻڌائين ٿيون ته انهن لوڪن ڪُتي ۽ رڍ کي هيرائي پالڻ شروع ڪيو هو. جڏهن ته عام طور تي اهو سمجهيو ويندو آهي ته جانور پالڻ جي شروعات نيوليٿڪ دؤر کان شروع ٿي هئي. هڪ تصوير ۾ ٿوهي وارو ڏاند نظر اچي ٿو. اهو ڏاند جبل جو جانور آهي ئي ڪونه، پر ڏاکڻي سنڌو ماٿريءَ سان تعلق رکي ٿو. ان بنياد تي چئي سگهجي ٿو ته ميسوليٿڪ لوڪن جو مشاهدو ڏاکڻي سنڌو ماٿريءَ تائين پکڙيل هو.ڪن تصويرن ۾ سرهه، ڦاڙهو ۽ چڪور به نظر اچي ٿو. تصوير ۾ چڪور پنهنجي ٻچي کي داڻو چُڳائي رهيو آهي. هڪ تصوير ۾ باز آهي جنهن جا پَر پکڙيل آهن، رڇ ۽ لومڙي به چتر ۾ موجود آهن. چترڪاريءَ ۾ شڪار جي هٿيارن ۾ تير ڪمان کي بنيادي حيثيت حاصل آهي. تصويرن مان محسوس ٿئي ٿو ته هي ماڻهو انهن ئي جانورن جون کلون لباس طور اوڍيندا هئا، پر اهو ايترو اڻپورو هو جو اگهاڙپ لڪائي نٿي سگهيو، (تصويرون بهرحال واضح نه آهن). شايد هنن وٽ اگهاڙپ جو تصور اڃا پيدا ڪونه ٿيو هو. عورتن ۽ مردن جون اگهاڙيون تصويرون به پٿرن تي اُڪريل آهن. ←◄ پاڪستان جي اترين علائقن جا اهي ماڳ جتي پٿرن تي چترڪاري ملي آهي. پاڪستان جي اترين علائقي مان ملندڙ تصويرن جا ڪي نمونا: پاڪستان جي اترين علائقي مان ملندڙ تصويرن جا ڪي نمونا. پاڪستان جي اترين علائقن مان ملندڙ تصويرن جا ڪي نمونا. هڪ تصوير ظاهر ڪري ٿي ته هڪ سرهه کي اهڙي کڏ ۾ ڪيرائڻ جو بندوبست ڪيو ويو آهي، جنهن جو مٿاڇرو ڪانن ۽ ڪکن سان ڍڪيو ويو آهي. تصوير ۾ سرهه بيٺو آهي ۽ سامهون چوڪڙين جي ڄار وارن خانن ۾ گول نقطا آهن. ڪن وڏن پٿرن تي هٿن ۽ پيرن جون تصويرون اُڪريل آهن. هٿ جو پورو چنبو ۽ هر ڪنهن هٿ جو آڱوٺو ساڄي پاسي. ائين ٿو لڳي ته کاٻو هٿ ديوار تي رکي ساڄي هٿ سان کاٻو هٿ ليڪيو ويو ۽ پوءِ ان ليڪي کي ڇيڻيءَ سان کوٽيو ويو. ساڳي طرح ڪن هنڌن تي پيرن جا نشان به آهن، پر اهي به اڪثر هنڌن تي هڪ هڪ پير جا آهن پيرن جا نشان گهڙڻ جو طريقو به ساڳيو هو (ڇا اهڙن ئي پيرن جا نشان اڄڪلهه مقدس قدمن جي نالي سان اهميت وٺي ويا آهن؟) ڪجهه تصويرن ۾ انسان ۽ نانگ اُڪريل آهن. هڪ تصوير ۾ هڪ نانگ ڪکي رهيو آهي، ٻئي چٽ ۾ ٻه نانگ هڪ انسان کي پير ۾ چڪ وجهي رهيا آهن. هڪ تصوير ۾ هڪ عورت پنهنجن ٻن ٻارن کي ٻن نانگن کان بچائي رهي آهي. هن علائقي جون ڪجهه تصويرون ان لحاظ کان به يورپي ۽ ڀيمبيٽڪا چترڪاريءَ کان مختلف آهن جو چلاس ۾ عورت ۽ مرد جي جنسي ميلاپ تي ٻڌل هڪ اُڪر موجود آهي. هڪ ٻي تصوير ۾ هڪ عورت دائري ۾ آهي ۽ مرد ان دائري ۾ داخل ٿي رهيو آهي. بلوچستان ۾ آڳاٽي چترڪاري 15- نومبر 1997ع تي پاڪستان نيوز ايجنسيءَ APP جي حوالي سان خبر شايع ڪئي وئي ته بلوچستان جي ضلعي موسيٰ خيل ويجهو سليمان جبل ۾ برفاني دؤر سان تعلق رکندڙ چترڪاري ملي آهي. پاڪستان آرڪيالاجي ڊپارٽمينٽ سان تعلق رکندڙ مسٽر فضل داد ڪاڪڙ ان دريافت سان گڏ دعويٰ ڪئي ته اها چترڪاري اسپين جي التميرهه ۽ فرانس جي لاسڪواڪس جي همعصر ۽ انهن جهڙي آهي. ابتدائي رپورٽ ۾ ٻڌايو ويو هو ته ڳاڙهي، ڪاري، ناسي ۽ ڦڪي رنگ سان چٽيل اهي تصويرون 9- عدد ٽاڪرو اجهن (Rock shelters) ۽ غارن ۾ مليون آهن جن جا موضوع جانورن ۽ انسان آهن. اها به دعويٰ ڪئي وئي ته چترڪاريءَ ۾ برفاني دور جو ماحول چٽيل آهي ۽ تصويرون ۾ بگهڙ، گهوڙا ۽ ڍڳا نمايان آهن. جيئن ته ان خبر جو سڌو تعلق هن ڪتاب ۾ موضوع سان هو، ان ڪري مون فيصلو ڪيو ته سرزمين جو جائزو وٺجي. 14- ڊسمبر جي سخت ٿڌي ڏينهن تي، جڏهن زيارت ۽ لورالائي جي ڪجهه حصن ۾ رکي رکي برف سان گڏ مينهن وسي رهيو هو، آئون سليمان جبل جي هڪ ڍوري ۾ پهتس جيڪو تخت سليمان چوٽيءَ کان 25-30 ڪلوميٽرن جو پنڌ تي ڏکڻ ۾ هو. جيڪڏهن اها چترڪاري برفاني دور جي هئي ته پوءِ هتي، اڄڪلهه واري ڊسمبر جيتري ٿڌ ان زماني جي اونهاري ۾ پوندي هوندي. لورالائي ۽ موسيٰ خيل ضلعا اڄڪلهه به سٺو چؤماسو ڏسن ٿا ۽ هتي ٺيڪ ٺاڪ برساتون پون ٿيون. تخت سليمان چوٽي سمنڊ جي سطح کان ا�