چلاس

�ڪل 3380 ميٽر مٿي آهي. ٽاڪرو اجها ان چوٽيءَ کان لڳ ڀڳ 1500 ميٽر هيٺ هئا. موسيٰ خيل کان اتر اوڀر ۾ تخت سليمان ڏانهن ويندڙ هن وادي کي ”توئيسر“ ٿي چيائون. جنهن جابلو ڍوري ۾ غار ۽ ٽاڪرو اجها آهن ان جو نالو ملوي زوب (Malavi Zhob) آهي جنهن جي معنيٰ آهي، انگور واري ندي. ملوي زوب هڪ عاليشان نخلستان آهي، بالڪل ائين جيئن ملوي زوب (بلوچستان) ۾ لوڌ جو منظر ملوي زوب ۾ گهوريسوار ۽ ماڻهو ملوي زوب ۾ چٽيل مختلف جانور: ▲ ڪنهن جنگي ناٽڪ جو منظر؟ (ملوي زوب) ▲ ملوي زوب ۾ ٻڌڪيون علامتون. مختلف هنڌن تي پٿرن تي ٿيل گلڪاري جنهن ۾ ٽٻڪن کي به اهميت ڏني وئي آهي. ائين ئي ٽٻڪن کي ڀيمبيٽڪا (ڀارت) ۽ يورپ ۾ به اهميت حاصل آهي پر انهن جو مقصد اڃا تائين واضح ٿي نه سگهيو آهي. ◄ ٻه گهوڙيسوار جن مان هڪ جي هٿ ۾ تلوار ۽ ڍال ڏسجي ٿي، هڪ ڦاڙهو، هڪ اوائلي مشين؟ جنهن ۾ ڦيٿو واضح آهي. تصوير جي تري ۾ موجود نشان ڀيمبيٽڪا مان پڻ مليو آهي. (ملوي زوب) هڪ وڏي پٿري ديوار تي جنگ جو منظر گهوڙيسوار ۽ پيادا هٿن ۾ تلوارون کڻي هڪٻئي جي آمهون سامهون بيٺل نظر اچن ٿا. ملوي زوب چشمي کي اڄڪلهه پيش جي ٻوٽن ذري گهٽ ڍڪي ڇڏيو آهي، ٻي جابلو نباتات به جام آهي. پُراسرار خاموشي، چهچ ساوڪ ۽ چمڪدار ڪارن پُٺن وارن ٽاڪرو اجهن هيٺ چترڪاري ملوي زوب جون خاص نشانيون آهن. ملوي زوب جي وات تي موجود هنن ڇپن جا پُٺا شايد ان ڪري ڪارا آهن جو ڪنهن وڏي برساتي زماني ۾ ان تي کنوڻ ڪڙڪي هوندي. هونئن اهي چُن پٿر جون ڇپون آهن جن کي ڪروڙها سالن جي عرصي ۾ برساتي پاڻين ڇِلي ڇِلي ٽاڪرو اجهن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. ملوي زوب جو ڇوڙ ”توئي“ نديءَ ۾، توئيءَ جو ڇوڙ ”ويهوا ندي“ ۾ ۽ ويهوا جو ڇوڙ تونئسه کان اتر ۾ (لياهه جو سامهون) سنڌوءَ ۾ ٿئي ٿو. ان ريت جاگرافيائي طرح ملوي زوب سنڌوءَ جي ڏن ڀرو آهي. موسيٰ خيل بازار مان هڪ ڪرڙوڍ شخص ظاهر خان موسيٰ خيل منهنجو سونهون ٿيو. هن ٻڌايو ته ملوي ذوب ۾ موجود چترڪاريءَ کان علائقي جو ٻچو ٻچو واقف آهي پر جيئن ته علائقي ۾ تعليم نه آهي ان ڪري ڪنهن به نٿي ڄاتو ته اها چترڪاري ڪيتري قديم آهي. 1995ع ڌاري هڪ مقامي باشعور نوجوان عبدالرحمان ايسوڊ ان چترڪاريءَ بابت آرڪيالاجي کاتي کي اطلاع ڏنو پر هو پاڻ جلد ئي هڪ حادثي ۾ گذاري ويو، پر ان ريت هيءَ ”دريافت“ مسٽر فضل داد ڪاڪڙ جي کاتي ۾ لکي وئي. هاڻي اچون ٿا ان سوال تي ته ملوي زوب ۾ ڇا ڇا آهي ۽ هي ڪهڙي قسم جي چترڪاري آهي؟ آئون مسٽر فضل داد جي سڄي ابتدائي رپورٽ سان متفق آهيان، سواءِ قدامت جي. جيتوڻيڪ هيءَ چترڪاري ظاهري طرح ڀيم بيٽڪا ۽ چلاس جهڙي آهي، موضوع به جانور ۽ انسان ئي آهن پر ملوي زوب ۾ چٽيل ڪردار شڪاري نه، مالوند لڳن ٿا. ائين ته ڀيم بيٽڪا مان لڌل هڪ چٽ به تجويز ڪري ٿو ته پٽري دور جا ماڻهو جانور پالڻ سکي چڪا هئا ۽ هو گهوڙي ۽ هاٿيءَ تي سواري ڪرڻ به ڄاڻندا هئا. ملوي زوب ۾ پڻ اڪثر هنڌن تي گهوڙيسوار ڏيکاريل آهي پر سندن هٿن ۾ تير ڪمانن ۽ ڀالن بدران تلوارون آهن. اڪثر پيادا ڪردار به هٿن ۾ تلوار کڻي تلوار بازي ڪندا محسوس ٿين ٿا. تلوار ڌاتوءَ خاص ڪري لوهه جي دريافت ڏانهن اشارو ڪري ٿي. ملوي زوب ۾ ڪوبه هڪ منظر اهڙو نه آهي جنهن کي شڪار جي منظر ڪشي چئي سگهجي. تصويرن ۾ ڏيکاريل اڪثر جانور پالتو آهن جهڙوڪ: ڍڳو، ٻڪر ۽ ڪتو. ڪٿي ڪٿي سرهه ۽ ڦاڙهو به ڏسجي ٿو. فضل داد صاحب جنهن جانور کي بگهڙ چوي ٿو سو ”ڪتو“ به ٿي سگهي ٿو. لڳ ڀڳ هر منظر ۾ ڪتو موجود آهي. هڪ تصوير ۾ ته 11 عدد ڪتن جي سڄي ساري لوڌ ڏيکاريل آهي. يارهن ئي ڪتا هڪ ٽوليءَ جي صورت ۾ هڪ طرف ڊوڙندا نظر اچن ٿا. ائين ٿو لڳي ته ملوي زوب جا رهواسي هر وقت دشمنن جي حملي جي خطري ۾ رهندا هئا، ان ڪري هنن نه رڳو ڪتا پاليا پر پنهنجي آبادي ۽ مال جي حفاظت لاءِ پاڻ به هٿياربند ۽ هر وقت خبردار رهيا. اهڙي خطري جي احساس جي نشاندهي جنگ جي منظرن سان ٿئي ٿي ۽ اگهاڙي تلوار هٿ ۾ کڻي گهمندڙ گهوڙيسوار ۽ پيادا ان خيال جي تائيد ڪن ٿا. هڪ منظر ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڊزن انسان ۽ ايترائي جانور چٽيل آهن. مال جي چوڌاري ڍنگر رکيل آهن. ڍنگر انگڙ ونگڙ ليڪن سان ظاهر ڪيا ويا آهن. هڪ ڳئونءَ جي هيٺان ان جو ٻچو بيٺو آهي. هڪ ٻڪر کي رسو ٻڌل آهي. هڪ ٿلهو متارو ديومالائي ڪردار هٿ ۾ لٺ يا تلوار جهليو بيٺو آهي، ڄڻ ته مال جي حفاظت يا ان تي قبضو ڪري رهيو هجي. لوڙهي ۾ بيٺل جانور خاموش بيٺل آهن. ٻه ڪردار آمهون سامهون آهن، انهن مان هڪ توازن وڃائي هيٺ ڪري رهيو آهي ڄڻڪ سامهون بيٺل شخص کيس پيٽ ۾ تلوار هڻي ڪڍي آهي. هڪ ڪردار پُرجوش انداز ۾ مرڪز ۾ بيٺو آهي جڏهن ته ڇهه ڄڻا خاموش بيٺا آهن ڄڻڪ بي وس هجن يا تماشو ڏسي رهيا هجن. هي منظر يا ته سچ پچ ڪنهن حملي ۽ دفاع جو آهي يا وري اهڙي ئي ڪنهن ڪامياب دفاع جي ياد کي سدائين تازو رکڻ لاءِ ٻهروپي ناٽڪ جي منظر ڪشي آهي. ملوي زوب ۾ فقط اهائي چترڪاري ڪونه آهي. هن واديءَ جو اڃا تائين پوريءَ طرح جائزو ئي ڪونه ورتو ويو آهي. اڃا به ڪيترائي Rock shelters موجود آهن جن کي وقت نه ڏنو ويو آهي. ٽڙيل پکڙيل تصويرون سڄي ”انگوري واديءَ“ ۾ موجود آهن. اهو به ضروري نه آهي ته اسان هن ماڳ کي محض ڌاتوءَ جي زماني سان ڳنڍي رکون. هڪ غار جي مٿين سطح تان اسان کي سنڌو تهذيب کان ترت پوءِ وارو ٺڪراٽو مليو. اها مکيه غار گهٽ ۾ گهٽ 20 فٽ ويڪري، 50 فٽ ڊگهي ۽ پنج ساڍا پنج فٽ اوچي آهي پر خاطريءَ سان چئي سگهجي ٿو ته ان جو اندريون حصو ڇت ڊهڻ سبب دٻجي ويو آهي ۽ غار جي اندرين سطح جي کوٽائي ماضيءَ کي گهڻو پوئتي ڌڪي ڇڏيندي. اهو به ضروري نه آهي ته ٽاڪرو اجهن ۾ ٿيل سڄي چترڪاري لوهه واري دريافت کان پوءِ جي هجي. آخر اسان وٽ ڪهڙي ڪسوٽي آهي؟ ڀيم بيٽڪا وٽان مليل چترڪاري به هڪ دور جي ناهي. ان کي پيليوليٿڪ نيوليٿڪ ۽ چالڪوليٿڪ دورن ۾ ورهايو ويو آهي. گهڻئي تصويرون اهڙيون به آهن جن جي زماني جي خاطري ٿئي ئي نٿي. بحث هيٺ هن ماڳ تان لڌل ڪوبه پٿري اوزار اڃا تائين منظر عام تي ڪونه آيو آهي. نه ئي آرڪيالاجي کاتي اهڙي ڪا پڌرائي ڪئي آهي. ملوي زوب جا ٽاڪرو اجها به ڏاڍا دلچسپ آهن. هتي، چڱي خاصي آبادي رهي هوندي. اوائلي ماڻهن هتي نه رڳو جابلو اوٽن کي استعمال ڪيو پر مختلف ڇِپن جي وچ ۾ جتي جتي ممڪن ۽ ضروري هو، اتي رهڻ ۽ سمهڻ جو بندوبست ڪيو ويو هو. هڪ وڏي ٽاڪرو اجهي جي مٿان ڇت تي پٿرن جي ديوار سان قلعيبندي ٺاهڻ جي سرگرمي پڻ ڏسجي ٿي. ملوي زوب ۾ ملندڙ چترڪاريءَ جو هڪ وڏو حصو اهڙن اهڃاڻن تي ٻڌل آهي جن کي تصويري يا علامتي لکتون چئي سگهجي ٿو. مثال طور ٻن يا ٽن آڏن ابتن ليڪن سان ماڻهوءَ جي تصوير ٺاهي ڇڏڻ يا ڪٿي چوڪور خانا يا ٽٻڪن جي قطار. اڪثر اهڙا نشان به مليا آهن. جن مان ڪابه تصوير نٿي جڙي. اهڙا هڪ ٻئي کان مختلف نشان پڻ قطارن ۾، هڪٻئي ڀر ۾ يا هڪ ئي پٿر ت