2020-07-01
داخلا نمبر 412
عنوان چوکنڊي
شاخ سنڌوءَ جو سفر
پڙهيو ويو 2241
داخلا جو حوالو:
هن داخلا جون تصويرون نه مليون
چوکنڊي
قافلو پورٽ قاسم ڇڏي ڪراچي شهرڏانهن روانو ٿيو ته لانڍي اسٽيشن کان فقط ٽي ميل اورتي ۽ ڪراچيءَ کان 28ڪلوميٽر پهرين، قومي شاهراه تي ساڄي پاسي قديم قبرون نظر آيون، هيءَ چوکنڊي قبرستان آهي جنهن ۾ پٿرن جون مستطيل چئمبرن واريون قبرون آهن. انهن تي سهڻي چٽسالي ٿيل آهي. اهو پٿر جنگشاهيءَ جو پيلي رنگ وارو پٿر آهي،جيڪو سنگ تراشيءَ لاءِ بهتر آهي.
لفظ چوکنڊي شروع کان بحث هيٺ آهي.ڪي محقق چئن ڪنڊن جي بنياد تي چوڪنڊي چون ٿا. ڪن جي راءِ آهي ته چونڊي يا چوکنڊي ڪو علائقو هو، جتان جوکيا لڏي آيا هئا.هڪ تشريح اها آهي ته، چوکنڊي اصل ۾ ترڪي زبان جو لفظ آهي جنهن جي معنيٰ آهي ڪنهن ماڙيءَ تي مٿي ٺهيل اهڙو ڪمرو جيڪو چئن پاسن کان کليل هجي يا دريون ۽ دروازا هجنس.
سنڌ ۾ پٿر جي گڏيل قبرن لاءِ مختلف نالا ڪتب آندا وڃن ٿا، مثال طور چوکنڊي، گهڙاوتون يا گهاڙيون، رانئڪون، بخاريون يا روميون. انهن مان هر هڪ لفظ جي معنيٰ جدا آهي. چوکنڊي، بابت مٿي ذڪر ڪري چڪو آهيان گهاڙيون يا گهڙاوتن، معنيٰ اهي قبرون جن تي اڪر جو ڪم ٿيل هجي يا گهڙيل هجن، بخاريون مان مراد آهي، بخاري سيدن جون قبرون. جيتوڻيڪ ان بابت ڪو تاريخي يا صوتي دليل نه آهي البت ڪوهستان ۾ هلندي جڏهن مون گمنام گهاڙين بابت پڇا ڪئي ته مقامي ماڻهن چيو،”سائين بخاريون آهن، ڪنهن وقت ۾ هتان بخارا جا سيد مٽيا هئا، انهن مان ڪي مري پيا ته انهن تي قبرون ٺاهيون اٿن.“ رانئڪون عام طور تي اهڙين چؤديوارين کي چيو وڃي ٿو جتي ان ئي ماڻهوءَ کي پوريو ويو هجي جتي ساڳيو ماڻهو زندگيءَ ۾ رهيو هجي.
چوکنڊي قبرستان تي گهڻو بحث ٿي چڪو آهي پر اها ڳالهه طئي آهي ته هتي ڪرمتين ۽ جوکين جون قبرون آهن.
وڏيون ۽ اوريون قبرون جوکين جون آهن، جن ۾ جوکين جا سردار دفن ٿيل آهن. انهن سردارن ۾ ڄام بجار بن ڄام ميرن، ڄام مريد بن حاجي، بجار بن راڌو، جنيدن راڌو،راڌو ميرن،ڄام بجار جا پٽ، ڪٽنب ۽ ٻيا پنجاهه کن نالا پڙهي سگهجن ٿا. لکتون عربي، فارسي ۽ سنڌي خط ۾ آهن، مثال طور ميران بن وديرو جام. هتي وديرو معنيٰ ”وڏيرو“ آهي. ساڳي طرح مون هتي ڪجهه سال اڳ هڪ قبر تي ”وديري باگي“ لکيل پڙهيو هو يعني ”وڏيري ٻاگهي“. پر هن ڀيري پوري تلاش جي باوجود مان اها قبر تلاش ڪري نه سگهيس. شايد اها هاڻي ڊهي وئي آهي.
اهي قبرون گهڻو تڻو ڪلهوڙن جي دور ۾ ٺهيون آهن. ان دور ۾ ڪلمتي ۽ جوکين جا راڄ پاڻ ۾ اصل ڪو نه ٺهندا هئا. نيٺ جڏهن ڪلهوڙن، جوکين تي هٿ رکيو ته پوءِ ڪي ڪلمتي ساڪري ۽ ٻين پاسن ڏانهن لڏي ويا. محترم علي احمد بروهي سندس ڪتاب (History on torm stones) ۾ لکي ٿو ته قبرستان جي الهندي حصي ۾ ڪرمتي دفن ٿيل آهن، ان کان پوءِ هتي جوکين قبرستان قبرون اڏڻ شروع ڪيو. سورهين صديءَ جي پڇاڙيءَ تائين هن علائقي ۾ فقط ڪلمتي ۽ برفت رهندا هئا، جوکيا بعد ۾ ڪوهستان کان لڏي آيا.
بروهي صاحب اهو به لکي ٿو ته، قبائلي مقابلي جي هڪ صورت اها به هئي ته قبيلي وارا پنهنجن سورمن جون قبرون اوچيون ۽ شاندار ٺهرائيندا هئا، اهو سندن شان جو مسئلو هو. اهڙي ئي سبب جي ڪري هڪ ڏينهن ڪرمتين ان مهل جوکين جي قبرن تي اوچتو حملو ڪيو جڏهن مرد ڪم تي ويا هئا. جڏهن جوکين جي عورتن مردن کي خبر ڪئي ته اهي مقابلي لاءِ اچي پهتا، صبح کان شام تائين جنگ هلي ان وچ ۾ اوڙي پاڙي کان ٻيا جوکيا به اچي پهتا صبح کان شام تائين جنگ هلي، نيٺ ڪجهه سيد قرآن ۽ نياڻين جو ميڙ وٺي وچ ۾ پيا. اها جنگ قبرستان لڳ هيٺانهينءَ ۾ لڳي جنهن ۾ جوکين جو گهڻو نقصان ٿيو. هڪ ڏينهن جي جنگ ۾ ڪل ڏيڍ سؤ مڙس مري ويا. انهن مڙسن کي چوکنڊيءَ ۾ دفن ڪيو ويو. هن جنگ ۾ ڄام مراد جوکئي وڏي مڙسي ڏيکاري، سندس ڄنگهه وڍجي وئي پر مرندي مرندي نه رڳو ان کي به ماريائين جنهن سندس ڄنگهه وڍي هئي پر ٻيا به ڇهه ڪلمتي ماريائين.کيس اتي ئي دفنايو ويو، جتي دم ڏنائين. هن جنگ ۾ ڀنبو خان ڪلمتي، ڪلمتين پاران اڳواڻي ڪئي هئي.
چوکنڊي قبرون ٽن قسمن جون آهن. هڪڙيون ته عام ساديون قبرون آهن، ٻيون هيٺان کليل چئمبرن واريون آهن. جن مان زمين کان ٻاهر تدفين جي رواج جو شڪ ٿئي ٿو. قبرن جا مٿيان چئمبر ايترا سوڙها آهن جو، انهن ۾ انساني جسم نٿو ماپي سگهجي. البت کليل چئمبرن مان ڪن ۾ انساني هڏيون ملن ٿيون. ٽئين قسم جون قبرون عاليشان گهڙاوتن واريون آهن، جن ۾ زمين هيٺ تدفين جو رواج ڏسجي ٿو.
قبرستان ۾ پندرهين کان اوڻهين صديءَ جون قبرون آهن. قبرن جي ماپ لڳ ڀڳ 2.5 فوٽ ۽ اوچائي اٺ فوٽ آهي. سنڌ ۾ هن قسم جون قبرون سيوهڻ، لڪي، ميرپور ساڪري، سونڊا، گجي، ٿريبا، رني ڪوٽ، منگهو پير، تونگ، بلوچ ٽومبس، لانڍي، مالماڙي، روهڙي، سکر ۽ ٻين پاسن ڏانهن آهن. چون ٿا ته، تونگ وٽ قبرن جي اوچائي ويهن فوٽن تائين وڃي ٿي.
قديم آثارن جي هڪ ماهر، عبدالعزيز فاروق تازو هڪ سيمينار دوران ليڪچر ۾ دعويٰ ڪئي ته ڪن قبرن ۾ مختلف سطحن تي مردن جون هڏيون مليون آهن يا ائين به آهي ته زميني سطح تي ڍانچي مٿان قبر کنئي وئي آهي.
گهڙاوت وارين اڪثر قبرن تي بلوچ ٽومبس يا لسٻيلي وغيره ۾ (ڄامن جي قبرن کان سواءِ) قرآني آيتون يا ڪلميا وغيره گهڙيل آهن، جيئن مڪليءَ ۾ ارغونن جي قبرن تي آهن. راڄ ملڪ قبرستان ۾ به آيتون لکيل نظر اچن ٿيون.
ڪن صاحبن جو خيال آهي ته، چوکنڊي آرٽ سنڌ ۾ اوچتو ظاهر ٿيو آهي پر اها ڳالهه صحيح ان ڪري نٿي لڳي ته، جاميٽريءَ وارا گل چٽ اسان کي مُهين جي دڙي مان به ملن ٿا. عبدالعزيز فاروق جي راءِ هئي ته، چوکنڊيءَ ۾ ايراني اثر غالب آهي ڇو ته اهي ايراني دخمد وانگر ٻه ٻه ٽي ٽي منزله قبرون آهن.
ذاتي طور تي مان ان راءِ سان سهمت نه آهيان. منهنجو خيال آهي ته، پٿر تي اڪر جو فن سنڌ ۾ جين مت وارن ڪاريگرن ۽ هنرمندن جو تسلسل آهي، جن جو ٺٽي ۾ وڏو ڪم هلندڙ هو. چوکنڊي ٽائپ جا ڪاريگر ٺٽي ۾ گهڻا هئا. البت قبرون مصري پئرامڊ جو منيئچر لڳن ٿيون. ايران ۾ ڪورش ڪبير جي قبر به ساڳي طرح ڏاڪي به ڏاڪي پر پئرامڊ وانگر آهي.