ڊاڪٽر جي ايم محڪري

ڊاڪٽر جي ايم محڪري
1995 ـ 1908

جِي ايم محڪري، توڻي جو سنڌ ڄائو نه هو هن سنڌ جي ماڻهن سان ايئن محبت ڪئي جيئن سائين ابراهيم جويي يا ڪنهن به ٻئي وطن ڄائي ڪئي. ڪراچيءَ جي ڪوفي ۾ ويهي ’سنڌ جا ڏک‘ بيان ڪرڻ سندس صاف ذهنيت جي عڪاسي آهي. سندس مضمون انگريزيءَ ۾ ’ڊان‘ اخبار ۾ ڇپجندا هئا، جيڪي پوءِ ابراهيم جويي صاحب سنڌيءَ ۾ ’محڪريءَ جا مضمون‘ جي عنوان سان شايع ڪرايا. سندس اصل نالو غلام محي الدين محڪري هو پر جويي صاحب خوب چيو ”هن مان گلاب ۽ موتيي جي مهڪ اچي ٿي، انڪري هو گلاب موتيو مهڪ آهي!“ رباني آگرو صاحب لکي ٿو ته محڪري هن جي ذات هئي، اصل ڏکڻ هندستان ۾ ميسور جي پاسي جو ويٺل هو.“
محڪري صاحب مان سچ پچ هڪ انسان دوست سنڌيءَ جي خوشبوءِ ايندي هئي. ڪراچيءَ جي گوليمار واري علائقي کان شيرشاهه ڏانهن ويندڙ روڊ سان هڪ مڊل ڪلاس آباديءَ ۾ رهائش هئس. هاڻي 2013 ۾ اتي ايم ڪيو ايم وارن جو ڳڙهه آهي. مون کي محڪري صاحب سان ڪجهه ملاقاتن جو شرف حاصل آهي. منهنجي لاءِ ڀاڳ جي ڳالهه هئي جو فقير محمد لاشاريءَ مون کي محڪري صاحب سان ملايو. اها 87ــ1986 جي ڳالهه آهي. آئون ٻه ٽي ڀيرا فقير سان گڏجي سندس جاءِ تي ويو هئس. تن ڏينهن ۾ فقير محمد پنهنجي ڪٽنب سان تين هٽي ويجهو هڪ ڪالونيءَ ۾ رهندو هو. تڏهن ايم ڪيو ايم اڃا ايتري خونخوار نه هئي، البت چنبا تيز ڪري رهي هئي.
محڪري صاحب جي رهڻي ڪهڻي بلڪل روايتي هندستاني انداز جي هئي. سادو اڇو ڪڙتو ۽ پاجامو، جيئن ڪميونسٽ ۽ ڪانگريسي دانشورن جو خاص پهرڻ آهي. کيس ڏسي مون کي ڪامريڊ جمال نقوي ياد ٿي آيو. پراڻن ڪامريڊن، روشن خيال ماڻهن ۽ سنڌي قوم پرستن سان ويجهڙائپ هئس، انڪري سائين ابراهيم جويو ۽ مظهر يوسف جهڙن ماڻهن سان گهڻي قربت هئس. ڪنهن وقت ۾ سرڪاري ملازم هو. پوءِ (يا شايد گڏو گڏ) صحافت به ڪيائين. اسان هن جا مضمون پهرين انگريزي اخبارن ۾ ڏٺا جيڪي پوءِ سنڌي ۾ شايع ٿيا ۽ هو سنڌي ماڻهن سان روشناس ٿيو.
اسان سندس گهر وياسون ته ڏاڍو خوش ٿيو، پنهنجن هٿن سان چانهه ٺاهي پياريائين، نون پراڻن دانشورن ۽ ڪتابن جون ڳالهيون ڪيائين، فلسفن ۽ ڏندڪٿائن جو ڳالهيون ڪيائين، هِندو ڏندڪٿائن ۽ ڪردارن تي ڳالهائيندو ويو ته منهنجي ذهن تي چڙهيل طاقيون کلنديون ويون. ذهن جي هڪ هڪ بند دري کلندي وئي؛ جڏهن ڪلاڪ کن ڳالهائي چڪو تڏهن مون محسوس ڪيو ڄڻ آئون کوهه مان نڪري ڪنهن جبل جي چوٽيءَ تي پهتو آهيان، چوڌاري کليل روشن آسمان آهي ۽ آئون پري پري تائين ڏسي سگهان ٿو. سندس هڪ ئي ليڪچر مون لاءِ هندو ڏند ڪٿائن جي پويان لڪل فلسفي کي سمجهڻ سولو ڪري ڇڏيو. واقعي! اڄ کان ڏايڍ ٻه هزار سال اڳ جو ڪو رِشي يا مُني تڏهوڪي خلق کي علم جون ڳوڙهيون ڳالهيون ڏند ڪٿائي قصن ۾ ئي ذهن نشين ڪرائي پئي سگهيو، پر اها عقيدن جي دنيا هئي. دليل ۽ شعور جي دنيا ۾ انهن پرولين کي ڀڃڻ هڪ جدا علم آهي، اها ڪنجي محڪري صاحب وٽ هئي. هندو ڏند ڪٿائن کي اينٿروپالاجيءَ جي روشنيءَ ۾ سمجهڻ تي مون وٽ ڪجهه ڪتاب آهن پر جنهن ريت محڪريءَ صاحب سمجهايو، ايئن ته ڪتابن ۾ به ڪونه آهي.
سمجهائڻ به هڪ فن آهي. مون دل ئي دل ۾ محڪري صاحب کي به ڪامريڊ سوڀي، سائين ابراهيم جويي ۽ ڊاڪٽر بلوچ وانگر گُرو اسٿان تي ويهاريو. سندس چمڪندڙ اکيون، مرڪندڙ چهرو، مٿي تي وِکريل ريشمي چانديءَ تارون ۽ تجربن جي وزن هيٺ جهڪيل ڪلها ڏسندو رهيس. سندس پيرن ۾ ٻِه پٽي جُتي هئي، ڪمرو ڪتابن سان ڀريل هو، پاسي کان هڪ کٽ يا پراڻو پلنگ هئس ۽ وچ تي ٻه چار ڪرسيون مهمانن لاءِ، جيئن سڀني مڊل ڪلاس پڙهاڪو دانشورن جا حُجرا هوندا آهن.
تن ڏينهن ۾ مان ننڍو اديبڙو هئس پر ڀانئيان ته علم ۽ دانش جو درياهه مون کان شروع ٿي، مون تي ئي ختم پيو ٿئي. انهن ڏينهن ۾ سارتر، ڪاميو ۽ وجوديت جو فلسفو ڏاڍو اثر ڪندو هو. جوانيءَ جا ڏينهن ۽ ڪامريڊي خيال سهي، جيل به ڀوڳي آيو هئم، پر معاشري ۾ نوجوان نسل جون محروميون ته پنهنجي جاءِ تي هيون. مڊل ڪلاس جو ماڻهو، ٻه هزار رپيا سُڪي پگهار، حساس دل، عزتِ نفس ۽ مٿان وري گوتم ٻڌ جو فلسفو جو پڙهيم ته ڄڻ مرزا غالب واري اداس ڪيفيت جي پنجوڙ ۾ پئي ڦٿڪيس. آئون سوچيندو هئس ”دنيا ۾ ’خوشي‘ نالي ڪابه شئ ڪونه ٿيندي آهي. اهو هڪ فضول لفظ آهي جيڪو فقط ڊڪشنرين ۾ ٿئي ٿو. ’دنيا ڏک ئي ڏک آهي‘ ٻيو ڪجهه به نه آهي!“ پنهجي ساڳي ڳالهه محڪري صاحب جي اڳيان ورجايم. ٻه ٽي سيڪنڊ منهنجين اکين ۾ ڏٺائين، اکين مان دل ۾ لهي ويو. چيائين،
”جڏهن تون جبل يا صحرا ۾ ويندو آهين ... ۽ توکي ڪا نئين ڳالهه معلوم ٿيندي آهي، جيڪا ڪنهن به ٻئي کي معلوم نه هجي، ڇا تڏهن تون بيچين ٿي ڪونه پوندو آهين ته مون کي هيءَ نئين ڳالهه معلوم ٿي آهي، ۽ هاڻي آئون جلدي ٻين کي وڃي ٻڌايان! ... جڏهن ڪو به نه ملي، تڏهن ڇا تنهجي من ۾ اهڙي ڪيفيت پيدا نه ٿيندي آهي ته تون ليٿڙيون پائين!؟“
”ها! بلڪل ايئن ئي ٿيندو آهي!“ مون قبول ڪيو.
”ته پوءِ خوشيءَ جي ڪيفيت ڪيئن ٿيندي آهي؟ ڪجهه حاصل ڪرڻ جي احساس سان خوشي ٿيندي آهي. عِلم واري کي عِلم جو ذرو ملندو ته هو خوشيءَ ۾ بيخود ٿيندو، ڪنهن ٻئي کي پنهجي مرضيءَ جي شئ ملندي ته هو به ان ڪيفيت مان لنگهندو ... ياد ڪر! آرڪمڊيز جڏهن ٽب ۾ غسل ڪري رهيو هو ته اوچتو ئي اوچتو ٽب مان نڪري اگهاڙو ئي اگهاڙو روڊ تي ايئن چئي ڇو ڊوڙيو ته ’مون کي معلوم ٿي ويو ... مون کي خبر پئجي وئي!‘ اها ئي خوشي آهي جيڪا ڪجهه حاصل ڪرڻ جي احساس سان ٿئي ٿي ... ايڏي خوشي جو آرڪمڊيز جهڙو سياڻو به ٿوري دير لاءِ پنهنجي اگهاڙي حالت کان بي خبر ٿي ويو ۽ ديوانن وانگر وٺي ڊوڙيو!“ محڪريءَ اهڙي سهڻي انداز ۾ سمجهايو جو منهنجي سوچ جيڪا ڏکن جي پٽڙيءَ تي ڊوڙي رهي هئي، ٻيهر خوشين تي يقين ڪرڻ لڳي.
جڏهن آئون واپس گهر موٽي رهيو هئس، تڏهن منهنجي ذهن ۾ تاريخ ۽ فلسفي جو منجهيل سُٽ ڪنهن قدر سُلجهي چڪو هو. ”هنومان ڪير هو؟ ... انگد جي خاموشيءَ ۾ ڪهڙو اخلاق لڪل هو؟ ... هنومان سج کي کينهوڙي وانگر ڇو جهلي سگهيو؟ پوءِ هن کي ڪنهن ۽ ڇو مٿي ۾ ڌڪ هڻي زخمي ڪيو؟ ... ۽ هن کان پنهنجي اندر جون صلاحيتون ڇو وسري ويون؟ .... هُو شِـوَ ديوتا جو اوتار هو پر کيس خادم خدا جو درجو ڇو مليو؟“ ڪنهن ڏند ڪٿا جو تجزيو ڪيئن ڪجي؟ هي سڀ مون کي محڪري صاحب سمجهايو.
ڀٽائي صاحب شايد اهڙن ئي ماڻهن سان ملڻ جي صلاح ڏيندي چيو ته

جان آهينِ اوطاقن ۾ ، تان ڪي ساڻن اور
ڏهه ڏهه ڀـيـرا ڏيـنـهـن ۾ ، پـاڻَ مـٿـن گهــور
ويـا جي هنگلور، ته ڪر ملندءِ ڪاپڙِي!

فقير لاشاري 1993 ۾ روڊ حادثي ۾ ساٿ ڇڏي ويو ته محڪري صاحب سان ملاقاتن جو سلسلو به ختم ٿي ويو. جلد ئي محڪري صاحب به 1995 ۾ گذاري ويو.