ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ

ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ : تحقيق جو سرواڻ

گولائي مائل بيضوي چهرو، ويڪري پيشاني، چپن تي هلڪي مُرڪ، تجسس سان ڀرپور اکيون ۽ انهن تي ڪاري يا ناسي فريم وارو چشمو ... مناسب تراش سان هلڪيون مڇون، هيءُ ته بلوچ صاحب جو ظاهري روپ آهي، پر سندس ذهن هروقت تيز رفتار ڪمپيوٽر وانگر سنڌ جي علمي ادبي شعبي ۾ مصروف رهيو، سڄي عمر ...
ڊاڪٽر صاحب جنهن هڪ جنم ۾ ڏهن جنمن جيترو ڪم ڪيو، اسان ان کي ڏِٺو، ٻُڌو ۽ سِکيو، ۽ هن کان سِکيو. اها ڪيڏي نه ڀاڳ جي ڳالهه آهي ته اسان سنڌ جا ليجنڊ ڏٺا: ذوالفقار علي ڀٽو، بينظير ڀٽو، جي ايم سيد، شيخ اياز، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، سوڀو گيانچنداڻي، رسول بخش پليجو ۽ سائين محمد ابراهيم جويو. اسان يونان ۽ روم جا اڳواڻ ۽ استاد ٻڌا ۽ پڙهيا، پر هِنن صاحب کي اسان اکين سان ڏٺو. ڪيڏي نه ڀاڳ جي ڳالهه آهي.
اها سن 1996ع جي پڇاڙي هئي، جڏهن آئون موسيٰ خيل (بلوچستان) جي ويجهو تخت سليمان جبل جي پاڙ ۾ پٿرن تي چٽساليءَ جو هڪ ماڳ ڏسڻ ويو هئس. هي لورالائي ضلعي ۾ آهي. جڏهن آئون اتان جي ڊپٽي ڪمشنر وٽ سهڪار لاءِ ويس ته هن ٻڌايو ”توهان جو ڊاڪٽر بلوچ هڪ هفتو اڳ هتان لنگهي ويو آهي!“ آئون حيران هئس ته ڊاڪٽر صاحب هن وڏي ڄمار ۾ به ڪوهه گرديءَ ۾ مون کان اڳ ڪڍيو ٿي ويو. آئون ته ڊاڪٽر صاحب جي قدمن ۾ ويهي سندس علم ۾ آيل حيرت جهڙيون ڳالهيون ٻڌڻ ۽ سِکڻ وارو علم جو معمولي پانڌي هئس. پر هو هِن ڄمار ۾ به ڪوهه گردي ڪري رهيو هو، اها منهنجي لاءِ وڏي اتساهه جي ڳالهه هئي. ان ۾ به منهنجي لاءِ سبق هو، ”ڪڏهن به ٿڪجي نه ويهڻو آهي. ماڻهو مري ته پنڌ ۾، نه ته مرڻ ڪهڙو!“
ڊاڪٽر صاحب هِتي ڪهڙي خيال سان آيو هو؟“ مون ڊپٽي ڪمشنر کان تجسس وچان پڇيو هو.
”مون کي وڌيڪ خبر نه آهي، پر ڊاڪٽر صاحب سبيءَ واري واٽ کان لورالائي آيو هو، چيائين پئي ته ڪا مغل شهزادي هن واٽ کان افغانستان وئي هئي، اها واٽ ڏسڻي آهي!“ يقيناً ڊاڪٽر صاحب ماڳ مڪان کي اکين سان ڏسي ۽ سمجهي پوءِ تصديق ڪرڻ جو قائل هو.
آئون خوش قسمت آهيان جو جتي به ويو آهيان، ڊاڪٽر صاحب جي پيرن جا نشان ڏٺا اٿم. هو نه رڳو اوڏانهن ويو آهي پر راتيون رهي، ڪچهرين ڪري ويو آهي. هڪ ڀيري، ’سنڌوءَ جو سفر‘ دوران (نومبر 1989) ميرپور ساڪري ۾ شفيع بگهياڙ وارن جي ڳوٺ ۾ رات پئجي وئي. سندس والد حاجي محمد سوڍو بگهياڙ (ڪرمتي بلوچ)سان ملاقات ٿي. حاجي صاحب واه جو سگهڙ هو، کيس لوڪ ادب سان ڏاڍو چاهه هو. ان رات سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال جي ڳالهه کنيائين ته کٽي ئي نه! چيائين ”هي ستن راتين جو قصو آهي، هڪ رات ۾ ڪيئن کُٽندو؟“ حاجي سوڍو ڊاڪٽر بلوچ جو گـهِرو دوست هو. هڪ ڀيري سوراهه طرف ناري جي اوڀر ۾ وڃڻ ٿيو ته اتي به هڪ حڪيم صاحب سان ملاقات ٿي، چيائين ”ڊاڪٽر صاحب مون وٽ اڪثر ايندو آهي، مهربان آهي!“. ڪاڇي وڃڻ ٿيو ته خبر پئي ته بُلي جي بُٺين جو ذڪر ڊاڪٽر اڳواٽ ڪري ويو هو. لاڙ، ٺٽي، بدين ۽ ڪاڇي جي شايد ئي ڪا لوڪ ڪٿا ڊاڪٽر صاحب کان رهجي وئي هجي!
جيئن ته ڊاڪٽر صاحب سنڌ جو چپو چپو اکين سان ڏٺو ۽ مقامي روايتن کي ڪيئي جلدن ۾ سهيڙيو، ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته سنڌ جو ڳچ لوڪ ادب ۽ روايتون (جيڪي تاريخ جون ٽٽل يا گم ٿيل ڪڙِيون هونديون آهن) رڪارڊ ٿي چڪيون آهن. ان حوالي سان ڊاڪٽر صاحب ٻين لاءِ ڪو ٿورو مواد پوئتي ڇڏيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو مون کي يا ڪنهن به محقق کي جڏهن به ڪو تاريخي تحقيقي ڪم ڪرڻو آهي، يا لغت نويسيءَ ڏانهن وڃڻو آهي ته سڀ کان پهرين ڊاڪٽر صاحب جا ترتيب ڏنل ڪتاب لازمي طرح پڙهڻا پون ٿا. اهي ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ ئي ڪو محقق ڪنهن رخ ۾ ڪا وِک کڻي سگهندو.
ڪنهن دوست بلڪل درست چيو ته اسان اوترو پڙهيو ئي نه آهي جيترو ڊاڪٽر صاحب لکيو آهي. هن صاحب عميق مان ايترو گهڻو ۽ خوبصورت آندو آهي جو علم جا سوداگر اڃا تائين ان کي پوريءَ طرح پرکي به ڪونه سگهيا آهن. ماڻهو ته فاني آهي پر ڪن ماڻهن جو ڪم لافاني هوندو آهي. ڊاڪٽر صاحب به شعور جي صورت ۾ پنهنجن ڪتابن وسيلي اوستائين باقي رهندو ۽ اسان جي رهنمائي ڪندو رهندو جيستائين سندس ڪتاب اسان وٽ يا ايندڙ نسلن وٽ محفوظ آهن.
ڊاڪٽر صاحب کي مون پهريون ڀيرو تڏهن ڏٺو جڏهن آئون پرائمريءَ ۾ پڙهندو هئس. ڊاڪٽر صاحب ڪوٽڙيءَ ۾ منهنجي ناني ميان شمس الدين قريشي (آئينو قديم سنڌ جو ليکڪ) وٽ ڪڏهن ڪڏهن ايندو هو. پر، منهنجي پهرين ادبي ملاقات ڊاڪٽر صاحب سان 1980 واري ڏهاڪي جي پڇاڙيءَ ۾ ٿي هئي. ملاقات مهل ڏاڍي پيار سان چيو هئائين ”مون ٻڌو هو ته هڪ نوجوان آهي، بدر ابڙو، جيڪو پڻ تحقيق ڪري لکي ٿو، اڄ ڏٺو اٿم.“
سن 2001ع جي اپريل مهيني ۾ آئون ڊاڪٽر صاحب سان خاص طور تي ملڻ ويس. انهن ڏينهن ۾ آئون آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس جي ’انگريزي سنڌي ڊڪشنري پروجيڪٽ‘ تي ابتدائي ڪم ڪري رهيو هئس ۽ منهنجي خواهش هئي ته بلوچ صاحب هن يادگار ڪم ۾ اسان جي رهنمائي ڪري. پر ڊاڪٽر صاحب چيو، ”هي ٿورو ڪم نه آهي، گهٽ ۾ گهٽ ڏهن سالن جو ڪم آهي، ۽ ڇا توهان سمجهو ٿا ته آئون ان مهل تائين هوندس جو ڊڪشنريءَ جو ڪم پورو ڪري سگهندس! (سائين ان وقت 84 سالن جو هو) انڪري هي ڪم توهان پاڻ ڪريو، توهان پاڻ لائق آهيو، صلاح مشوري توڙي ٻئي ڪم ۾ آئون توهان سان گڏ آهيان.“ انهن ڏينهن ۾ ڊاڪٽر صاحب شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ استعمال ٿيل لفظن وغيره واري لغت ”روشني“ ترتيب ڏيئي رهيو هو. تڏهن مون عرض ڪيو هو ”سائين الله ڪندو ته توهان اسان سان گڏ هوندا ۽ هي ڊڪشنري توهان جي رهنمائيءَ ۾ مڪمل ٿيندي!“ خير سان ڊڪشنري 2010 ۾ ڇپجي آئي ۽ مون ڊاڪٽر صاحب کي ان جي فائنل ڊمي مطالعي لاءِ پيش ڪئي، ۽ آشيرواد طور ٻه اکر لکڻ لاءِ چيو. ڊاڪٽر صاحب مهرباني ڪري پنهنجي ”علمي راءِ“ لکي، جيڪا منهنجي لاءِ وڏو اعزاز رهندي. اها علمي راءِ ڊڪشنري جي ڊسٽ ڪور تي ڇپيل آهي ۽ ڊڪشنريءَ جي سونهن وڌائي رهي آهي. منهنجي هن استاد جي اها خوبي هئي هن ڪڏهن به ڪنهنجي ڪُوڙي تعريف نه ڪئي ۽ نه وري ڪنهنجي اوڻاين تي ڳالهايائين. بس اهو ئي لکيائين جيڪو خود ڊاڪٽر صاحب کي درست لڳو، جيڪڏهن سندس خيال ۾ ڪو ڪم، راءِ يا دليل ٺيڪ آهي ته ان کي ٺيڪ لکيائين، جيڪو ٺيڪ نه لڳو. ان کي ڪنهنجي چوڻ يا دٻاءَ تي درست نه لکيائين. توهان ئي چئو ته ڪنهن کي مجال هئي جو ڊاڪٽر صاحب کي ڪا راءِ dictate ڪرائي!
هر ڪنهن جي پنهنجي راءِ آهي. هر ڪنهن وٽ ڪو نه ڪو دليل آهي. ڪي صاحب ڊاڪٽر صاحب جي ڪن نتيجن يا راين سان اختلاف رکن ٿا. علمي تنقيد ڪرڻ جائز آهي، پر دليل ۽ رد دليل ٻئي علمي حدن ۾ هئڻ گهرجن. اهو سچ آهي ته هر عالم ۽ نقاد جي راءِ تنقيد جوڳي ٿئي ٿي، پر اصول جي ڳالهه آهي ته جڏهن ڪو دليل ڏئي ته وٽس گهٽ ۾ گهٽ ايترو علم ۽ مشاهدو ضرور هئڻ گهرجي جيترو ليکڪ عالم جو آهي. نيٺ به اسٽيفن هاڪنگ جي ٿيوريءَ (توڻي جو اها غلط به هجي) تي فزڪس جو ڪو مي�