ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ

�رڪ پاس شاگرد تنقيد ڪري، اهو ڪيترو مناسب ٿيندو؟ ماڻهو ته ڀٽائي صاحب جي شاعريءَ مان به چُڪون ٿا ڪڍن، ڀلي ڪڍن!
بابا سائين (جمال ابڙو) چوندو هو ”علم حاصل ڪريو ۽ جڏهن حاصل ڪري وٺو، خلق ۾ ورهائي ڇڏيو، اهو ئي توهان جو ڪم آهي.“ ڊاڪٽر صاحب به ايئن ئي ڪندو هو. هن هيڏو سارو علم حاصل ڪيو ۽ پوءِ ورهائيندو رهيو. نه ورهائيندڙ جي جهول خالي ٿي ۽ نه وري وٺندڙ ٿڪا! مون ته ڊاڪٽر صاحب سان جڏهن به ڪي گهڙيون گهاريون، مون سندس زباني فقط علم جا گفتا ئي ٻڌا، ڪا به فضول ڳالهه نه! نه ڪنهن جي شڪايت، نه ڪنهنجو عيب ڦلهورڻ. بس، فقط ڪم ۽ علم جي ڳالهه.
ڊاڪٽر صاحب ڪچهريءَ جو ماڻهو هو. ڪچهرين مان ئي گهڻي کان گهڻي معلومات ملي ٿي. اهو منهنجو تجربو آهي. جتي چار گڏبا، اتي عقل پاڻمرادو هليو ايندو آهي. جتي ڪو پنهنجي ذات ۾ اڪيلو ٿيو ، اتان عقل موڪلائڻ کان سواءِ ئي اٿي ويندو آهي.. بلوچ صاحب نه رڳو ڪتابن مان، پر ڪچهرين مان به عقل ۽ علم جا ماڻڪ موتي ميڙيا. ڪا ڳالهه ڪنهن ٻڪرار ٻُڌائي، ڪا ڪنهن جَتَ، ڪا ڳالهه هاريءَ ڪئي، ڪا سُگهڙ يا مڱڻهار! بلوچ صاحب جي ”واهه سائين واهه!“ پئي هلندي، ”واهه جي ڳالهه ڪيئه يار! واهه سائين واهه!“
جتي گِلا غيبت هجي، خوشامند هجي، ڊاڪٽر صاحب اتي ويهي وقت وڃائڻ پسند نه ڪندو هو. البت جڏهن ڪو علم جي ڳالهه پڇڻ لاءِ در کڙڪائيندو هو ته سوالي مايوس نه موٽندو!
هڪ ڀيرو مون به ڊاڪٽر کي خط لکي سوال ڪيو، ”سائين ٽَڪ مڪان تي چون ٿا ته ست مڻ مِريون خرچ آيو- ۽ توهان به ’جنگناما‘ ۾ بجار خان جوکيي جي حوالي سان هڪ ڪنهن سگهڙ جو بيت ڏنو آهي جنهن ۾ ’مِرين‘ جو ذڪر آهي، مهرباني ڪري انهن مِرين بابت ڪجهه سمجهايو.“ مون کي حيرت ٿي ته ڊاڪٽر صاحب جواب ۾ وڏي خوشيءَ جو اظهار ڪيو ۽ اها ڳجهارت کولي سمجهائي. اهو جوابي خط منهنجي ڪتاب ”ڪوهستان جو سفر“ ۾ ڇپيل آهي.
ڪنهن صاحب ڊاڪٽر صاحب کان پڇيو ته سائين توهان ايترو ڪم ڪيئن ڪري سگهيا آهيو؟ ڊاڪٽر صاحب جواب ڏنو”ٽي اصول اٿم 1- زندگي ڊسيپلين ۾ رکبي. 2- ڪم ۽ فقط ڪم ڪبو. 3- تنقيد جو جواب نه ڏبو.“ جن ماڻهن ايئن ڪيو، فقط اهي ئي خدا جي خلق کي ڪجهه ڏيئي سگهيا. ڊاڪٽر صاحب جوانيءَ ۾ خاڪسار هو. مون سڀني خاڪسارن کي پنهنجي زندگيءَ ۾ ڏاڍو منظم ۽ اصولن تي قائم ڏٺو آهي. مون علامه مشرقيءَ سان ملاقاتي خاڪسارن کي عام وهنوار ۾ ۽ اصولن تي سختيءَ سان قائم ڏٺو. مرحوم تاج صحرائي به ڊاڪٽر صاحب جو همعصر محقق ۽ خاڪسار هو. هي سڀ عجيب ماڻهو هئا. شايد هي عجيب ماڻهن جو دور هو. لڳي ٿو ته هاڻي ان عجيب دور جون آخري نشانيون ختم ٿينديون پيون وڃن، ۽ اسان جا استاد ۽رهبر اسان کان هٿ ڇڏائي اوچتو گم ٿيندا پيا وڃن ... ڄڻ چوندا هجن ”بابا هاڻي پنهنجن پيرن تي بيهڻ سکو، پنهنجو رستو پاڻ ڳوليو، پاڻ تي ڀاڙيو. اسان توهان لاءِ بنيادي مواد سهيڙي ڇڏيو آهي، اڳتي واٽ ڳولڻ توهان جو ڪم آهي.“
ڊاڪٽر صاحب کي مون هميشه ٺهيل ٺڪيل (well composed) ڏٺو. سدائين تيار حالت ۾. مون ڪڏهن به کيس ڦِٽل اڻڀن يا اڇن وارن ۾ نه ڏٺو. سدائين صاف سُٿرو! اڇي اُجري سلوار قميص، واسڪوٽي يا اجرڪ ۾، يا وري فُل سوٽ ۾. چپن تي شانائتي مُرڪ ۽ اکين ۾ پُرتجسس مرڪ! پر، مون ڪڏهن به ڊاڪٽر صاحب کي ٽهڪ ڏيئي کلندي نه ڏٺو، شايد توهان ڏٺو هجي! هو ڪنهن ڳالهه تي خوش ٿيندو هو ته سندس مرڪ اڃا به گهري ٿي ويندي هئي ۽ بس!
ڪنهن کي ملاقات لاءِ وقت ڏنائين ته ملاقات واري وقت تي ٺهي ٺڪي سنڀري تيار ويٺو هوندو، پوءِ ڇو نه اها ملاقات فقط ڏهن پندرهن مٽن لاءِ ئي هجي. ڪڏهن به casual نه هوندو. مهمان کان اڳ اوطاق ۾ ويٺو هوندو. مهمان اڳ پهتو ته اوطاق ۾ ويهاريو ويندو. اندر اطلاع ويندو ته ڊاڪٽر صاحب واڪنگ اسٽڪ جي سهاري هوريان هوريان هلندو اوطاق ۾ داخل ٿيندو. احترام ۾ بيٺل هر هڪ مهمان کي کيڪاريندو، رسمي دعا سلام کان پوءِ هڪدم ڪم جي ڳالهه تي ايندو. جيئن ئي ڳالهه پوري ٿي، پاڻ اجازت وٺندو ۽ مهمان کي وڃڻ جي موڪل ڏيندو. حضور شرميءَ ۾ به وقت نه وڃائيندو ته مهمان کي ڪيئن چوان ته وڃ! اسان سنڌي ماڻهو ڏاڍا حضور شرم ٿيون ٿا. وقت وڃايون ٿا، نه رڳو پنهنجو پر ٻئي جو به. الائي ته ڇو وقت ضايع ڪندڙ مهمان کي پيا برداشت ڪنداسين. چڱيون يا خراب، ڳوٺاڻيون روايتون! اجازت وٺڻ کي به عيب پيا سمجهندا. مون کي ياد آهي ته آخري ڀيرو جڏهن آئون ڊاڪٽر صاحب سان ملڻ سندس جاءِ تي ويو هئس، سندن صحت تمام ڪمزور هئي. پاڻ منهنجي پهچڻ کان اڳ ڊرائنگ روم ۾ ويٺل هئا. ملاقات ۽ ڪم جي ڳالهه ٿيڻ کان پوءِ به ڊاڪٽر صاحب ويٺو رهيو، کيس اٿڻ لاءِ سهاري جي ضرورت هئي پر هن ڪنهن کان به سهاري جو هٿ نه ٿي ورتو. مون کي چيائين، ”توهان کي اجازت آهي، پنهنجو گهر اٿوَ، توهان ڀلي هليا وڃو!“ ڪو ٻيو هجي ها ته ممڪن آهي، هن کي اجات ڏيڻ ۽ گهر مان هليو وڃڻ جو اهو حڪم ناگوار لڳي ها! پر مون ڄاتو ٿي ته ڊاڪٽر صاحب جيڪو ان وقت اڪيلو هو، ۽ اٿڻ لاءِ مون کان سهارو وٺڻ نه ٿي چاهيائين، مون کي ايئن چئي آزاد ڪري ڇڏيائين ته ڪنهن پروٽوڪول جي ضرورت نه آهي، نه ته ڊاڪٽر صاحب سنڌي روايتن مطابق دروازي تائين ضرور تڪليف ڪندو هو. ڊاڪٽر صاحب کان وڌيڪ سنڌي روايتن جي ڪنهن کي خبر هوندي؟
عالم جو انداز ئي عالماڻو ٿئي ٿو. هڪ ڀيري سنڌ ثقافت کاتي ڊاڪٽر بلوچ کي رڪارد ڪرڻ لاءِ ڪراچيءَ ۾ ممتاز مرزا آڊيٽوريم ۾ پروگرام رٿيو. ڊاڪٽر صاحب کان سوال پڇڻ لاءِ ٽن صاحبن کي تڪليف ڏني وئي هئي: ڊاڪٽر غلام علي الانه، ڪليم لاشاري ۽ عنايت بلوچ. هر ڪنهن پنهنجي سمجهه آهر سوال ڪيو ۽ جواب ورتو. ڊاڪٽر الانه صاحب ڪجهه ڊگهو سوال ڪيو : ”توهان پنهنجي فلاڻي ڪتاب جي صفحي نمبر فلاني تي هيءَ ڳالهه هنن لفظن ۾ چئي آهي ... ساڳي ڳالهه فلاني ڪتاب جي فلاني صفحي تي هنن لفظن ۾ چئي آهي ... ۽ ساڳي ڳالهه فلاڻي ڪتاب جي فلاني صفحي تي هنن لفظن ۾ چئي آهي ... !“ الانه صاحب انهن ڪتابن مان وڏا پئراگراف حوالي طور پڙهيا ۽ پوءِ چيو ”ڇا انهن سڀني ڳالهين ۾ تضاد ڪونه آهي؟“ پروگرام ڏسندڙن اهو سمجهيو ته الانه صاحب ڊاڪٽر بلوچ کي لاجواب ڪرڻ لاءِ ايترو تفصيلي سوال ڪيو آهي ۽ شايد ڊاڪٽر صاحب کي ڏاڍي تفصيل سان وضاحت ڪرڻي پوندي. پر ٿيو ڇا؟ بلوچ صاحب خوشيءَ جو اظهار ڪيو ۽ پوءِ چيو ”ها! برابر مون انهن ڪتابن ۾ ايئن ئي لکيو آهي، ۽ ٺيڪ لکيو آهي، انهن ڳالهين ۾ ڪو به تضاد نه آهي ... آئون اڄ به ان خيال تي قائم آهيان!“ جواب ٻڌي سڄي هال کي ماٺ لڳي وئي. پوءِ ڪي ٻه ٽي رسمي سوال ٿيا هوندا پر ڊاڪٽر صاحب جي مختصر ۽ جامع جوابن ڳالهه ئي پوري ڪري ڇڏي.