ڊمـلـوٽـي

پِپريءَ ريلوي اسٽيشن کان نيشنل ۽ سُپر ھاءِ وي کي ڳنڍيندڙ روڊ تي ڪراچيءَ کان تقريباً 40 ڪلوميٽر پري نئه ملير جي پُل وارو ماڳ ’ ڊَملوٽي‘ آھي. اھا جاءِ سمنڊ جي سطح کان 126 فٽ بلند آھي.
ان ماڳ تي ڪجھه ٻاھر نڪتل ھڪ ٽڪريءَ تي قديم قبرستان آھي پر ان تمام اوائلي قبرستان ڏانھن وڌڻ کان اڳ نئه ملير ۽ شاھراھه جي کاٻي ڪنڌيءَ تي ڪجھه گمنام ماڻھن جون گھاڙي قبرون آھن، جيڪي اڏاوت ۽ زماني جي لحاظ کان ناراٿر جي متارن ۽ گڏاپ ويجھو واقع روُمين جھڙيون ئي آھن. اھي لڳ ڀڳ سمن جي زماني جون لڳن ٿيون.
وڌيل ٽڪريءَ تي اوائلي قبرستان ۾ ھنڌ ھنڌ پٿر جون قبرون آھن. انھن قبرن جي وچ مان ھڪ ڪچو رستو گذري ٿو، جيڪو ان کي ٻن حصن ۾ ورھائي ٿو. ھڪ حصي ۾ 25 قبرون ملير نديءَ جي ساڄي ڪناري تي ان وڌيل ۽ ھموار ٽڪريءَ تي آھن. ھي حصو رستي جي اوڀر ۾ آھي 100 x 150 فٽ ايراضيءَ تي پکڙيل آھي. ويجھو ئي رستي جي ٻئي ڪناري تي ان ٽڪريءَ جي لاھيءَ تي ان قبرستان جو ٻيو حصو آھي جتي پٿرن جا ڀڳل ٽٽل ڍير ۽ انساني ھڏن جا ٽُڪر اڄ به ڏسي سگھجن ٿا. ان 100 x 150 فٽ ايراضيءَ تي گھٽ ۾ گھٽ 50 قبرون ڳڻي سگھجن ٿيون.
ڊملوٽيءَ واريون اڪثر قبرون چئني پاسي چار پٿر پاسيرا کوڙي ٺاھيون ويون ھيون. انھن قبرن جا مٿيان ڍَڪ کُليل آھن پر محسوس ٿئي ٿو ته انھن کي پنجين پٿر سان ڍَڪ ڏنو ويو ھو پر ڪجھه قبرن ويجھو ڀڳل ٽُٽل پٿرن کان سواءِ ڪو به مڪمل پٿر نه مليو. اڪثر قبرون اوڀر اولھه رُخ ۾ آھن پر ڪجهه قبرون ان رُخ جي خلاف به آھن. عام طور تي اھي قبرون اندر کان ساڍا پنج فٽ ڊگھيون ۽ اڍائي فٽ ويڪريون آھن. زمين کان انھن جي اوچائي ڪنھن به صورت ۾ ٻن ٽن فٽن کان مٿي نه آھي. قبرن ۾ استعمال ٿيل پٿر ساڳين ٽڪرين مان ڪڍيل لڳن ٿا، جنھن تي قبرستان آھي. پٿرن کي اڻگھڙيو ئي کوڙيو ويو آھي. قبرن جي پٿر جو اصل رنگ ڳاڙسرو ڦِڪو ھو، جيڪو ھاڻي ڪارو ٿي ويو آھي. عام طور تي قبرون ھڪٻئي کان 5 يا 10 فٽ پري آھن پر ڪي قبرون ويجھيون به آھن.
ان قبرستان جي باقاعدي کوٽائي ڪئي وئي. پھرين قبرون ڳڻيون ويون ۽ انھن تي نمبر ھنيا ويا. پوءِ، سڀني قبرن جي کوٽائي ھڪ ئي اصول ھيٺ ڪئي وئي. سڀ کان پھرين قبرن جي اندرين ايراضيءَ کي ليڪ سان ٻن حصن ۾ ورھايو ويو. پوءِ، اوڀر يا اولھه واري ڪنھن به حصي جي کوٽائي ڪئي وئي. ٻيو حصو مطالعي لاءِ جيئن جو تيئن رکيو ويو. پھريون حصو کوٽي اصلي زمين تائين پھچڻ کان پوءِ ٻئي حصي کي به کوٽيو ويو. کوٽائيءَ جي ڪُل گَھرائي وڌ ۾ وڌ ڏيڍ فٽن تائين ھئي. تقريباً سڀني قبرن مان ھڪ قسم جون شيون ٿوري ٿوري فرق سان مليون. ھر کوٽيل قبر ۾ ٻه تَھه مليا. ھيٺئين تَھه جي وچ ۾ ھڪ گول يا بيضوي شڪل جي گھٽ اُونھي کڏ ملي، جنھن جو قطر 8 کان 20 انچن تائين ۽ گھرائي 3 کان 8 انچ ھئي. ان کڏ ۾ سڙيل ھڏيون ۽ ھڏين جا ٽُڪرا رکيل مليا. ڪن حالتن ۾ ھڏين سان گڏ گھٽ قيمتي پٿرن جا مڻيا به مليا. موسمي تبديلين سبب ڪجھه قبرن جو مٿيون تَھه وَھي ويو ھو، انڪري کڏ ۽ ان ۾ پيل ھڏيون نظر پئي آيون. قبر نمبر 64 جي کوٽائيءَ مان پتو پيو ته ڪجھه قبرن ۾ گور گنج مٽيءَ جي ٿانوَن ۾ وجھي دفن ڪيو ويو ھو. ڪجھه قبرن ۾ رکڻ جو سامان به ڪونه ھو. شايد مردي کي ساڙڻ کان پوءِ اھڙي ڪابه شئ ڪونه بچي ھئي جيڪا قبر ۾ رکجي. قبر نمبر 64 ۾ دستور جي خلاف سڙيل ھڏين ۽ ھڏين جي ٽُڪرن جي مٿان سُڪل ھڏيون به ھيون. ان قبر بابت ڪا به وضاحت ڪرڻ مشڪل آھي.
ان قبرستان مان لڌل شين ۾ فقط گھٽ قيمتي پٿر آھن. انھن جو تفصيل ڪجھه ھن ريت آھي:
1- مڻڪن جو پھريون قسم چورس ۽ گھڙاوت اُڀريل آھي. انھن تي اڇي ڪاري تيزابي نقاشيءَ سان ليڪون ۽ پَٽيون ٺاھيون ويون آھن.
2- مستطيل مڻڪن تي ساڳي نقاشي آھي ۽ انھن جي ڊگھائيءَ ۾ آرپار سوراخ آھن.
3- مستطيل مڻڪا اُڀريل گھڙاوت وارا آھن، انھن تي ڀُوري ۽ اڇي تيزابي نقاشيءَ سان پَٽيون ٺاھيل آھن ۽ آرپار ڊيگھه ۾ سوراخ اٿن.
4- مستطيل مڻڪا جن جو ھڪ پاسو ھموار ۽ ٻيو اُڀريل آھي، انھن جي ويڪر ۾ آرپار سوراخ آھي.
5- گول مڻڪا اڇي ڪاري نقاشيءَ سان آھن جن تي ڇھه ڇھه گول دائرا آھن.
6- بيضوي مڻڪا ھموار ۽ سفيد سطح تي تيزابي نقاشيءَ سان آھن.
7- نلڪِي نما گول گھڙاوت وارن مڻڪن تي اڇيون ڪاريون پٽيون آھن.
8- نلڪِي نما مڻيا، جن جو ھڪ ڇيڙو ٻئي ڇيڙي جي ڀيٽ ۾ سوڙھو آھي، ان جا نقش ڦِٽل ڦِٽل آھن.

لڳ ڀڳ اھڙين قبرن جي نشاندھي ويلر صاحب ’الھه ڏنو‛ ماڳ جي اُتر ۾ ٿوري پنڌ تي ڪري ٿو. ڪراچي ڪوٽڙي روڊ تي 19 ميل (31-30 ڪلوميٽر) نشان کان 31 ميل (50 ڪلوميٽر) اُتر اولھه ۾ ڳوٺ کانٽو کان اڌ ميل کان ڪجھه وڌيڪ ڏکڻ ۾ ننڍيون قبرون آھن. انھن جي اندروني ايراضي اندازاً ٽي يا ساڍا ٽي فٽ آھي. انھن ۾ ھڏين جا ننڍا ننڍا ٽُڪر سطح تي پر واريءَ ۾ دٻيل نظر ٿا اچن. اھي به ڪافرن جون قبرون سڏجن ٿيون . انھن قبرن مان ھڪ قبر جي چئني پاسي 27 فٽ قطر ۾ پٿرن جو دائرو ٺھيل آھي (تفصيل : حاڪم علي شاهه بخاري ’واديِ ملير“.