ڊيلٽا ۾ ڦيرڦار

ڊيلٽا ۾ ڦيرڦار



قديم نقشا ڏسڻ ۽ تاريخون پڙهڻ کانپوءِ ائين ٿو لڳي ته، اٽڪل 500 قبل مسيح ڌاري، ٺٽي ضلعي جو لڳ ڀڳ سڄو ڏاکڻيون حصو سواءِ انهن ٽڪرين جي، جيڪي پير پٺي تائين آهن، سرگرم ڊيلٽا وارو علائقو هو. اُڀن شاهه واري ٽڪري ان وقت ۾ ٽاڪرو ٻيٽ هو. ٽاڪرو ٻيٽارين جو سلسلو مڪليءَ کان اولهه طرف لڳ ڀڳ گهاري تائين هوندو. اها صورتحال جيئن پوءِ تيئن بهتر ٿيندي وئي ۽ هوريان هوريان درياهي لٽ ڀراءُ ڪندي وئي ۽ ٽڪرين جي وچ وارو پاڻي پوئتي ڌڪبو ويو. تان جو درياهه ۽ سمنڊ جي سرگرم جنگ وڌيڪ ڏکڻ اوڀر طرف ٿيڻ لڳي. پر ائين ٿو لڳي ته، جڏهن مسلمانن سنڌ فتح ڪئي تڏهن صورتحال يونانين جي آمد جي ڀيٽ ۾ بهتر هئي. يوناني اثر هيٺ علائقن جا ثبوت ڊيلٽا واري علائقي ۾ گهٽ ملن ٿا. البت ڀنڀور جي کوٽائيءَ مان يوناني اثر ظاهر ٿيو آهي. تاريخدانن سڪندر جي سامونڊي لشڪر واري واٽ بابت جيڪو امڪاني نقشو تيار ڪيو آهي، ان موجب نيرڪس، پير پٺي جي ڏکڻ ۽ اڀن شاهه واري ٽڪريءَ جي اتر کان، ٻيڙا ڪڍي مڪليءَ جي الهندي وَٽَ سان اتر رخ ۾ سفر ڪري، کَجُو ٽڪريءَ جي اتر کان ٿيندو، ڦِٽي ڪريڪ واري واٽ وٺي، گسري ڪريڪ مان ٿيندو، حب ۽ بلوچستان ڏانهن ويو آهي.

انگريزن جي دور ۾ سنڌو ڊيلٽا جو اڀياس پهريون ڀيرو سائنسي بنيادن تي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. دنيا جون سموريون لٽاشيون نديون ڊيلٽا ٺاهينديون آهن. سنڌ ۾ لَٽَ جو مقدار ججهو رهيو آهي، ان ڪري ان عظيم ڊيلٽا جنم ورتو آهي. ڊيلٽا اتي ئي شڪل وٺندو آهي، جتي درياهي پاڻيءَ کي سمنڊ جهل ڪندو آهي. ان ويڙهه ۾ فتح درياهه جي ئي ٿيندي آهي ڇو ته اهو هوريان هوريان پنهنجي لٽ جمع ڪندو، سمنڊ کي پوئتي ڌڪيندو ويندو آهي. پر ڊيلٽا هميشه ٻن قسمن جو هوندو آهي، هڪ پراڻو ۽ ٻيو نئون: پراڻي ڊيلٽا ۾ درياهي شاخن جي وچ واري زمين مضبوط ٿي چڪي هوندي آهي، پر نئين ۽ سرگرم ڊيلٽا جي زمين گپ جي دڙن جي صورت ۾ هوندي آهي. جڏهن سمنڊ جي وير چڙهندي آهي ته انهن نون دڙن تي پاڻي وري ويندو آهي ۽ جڏهن وير لهندي آهي ته گپ جو ميدان اڀري ويندو آهي، جيڪڏهن لٽ جي آمد جو سلسلو جاري رهي ته سمنڊ اڃا پوئتي هٽي ويندو آهي ڇو ته، درياهي لٽ، گپ جي ميدانن کي اوچو ڪندي رهندي آهي.

سنڌو ڊيلٽا ۾ گڏ ٿيل لٽ ۾ فقط ٻه جزا نظر اچن ٿا، هڪ چيڪي مٽي، جيڪا پاڻيءَ ۾ شامل ٿي هڪ ٿي وڃي ٿي ۽ ٻيو واريءَ جا تمام ننڍڙا ذرا. اصل ۾ درياهه جڏهن جبل تان لهي ٿو ته، پاڻ سان وڏا وڏا پهڻ گهلي، ڀڃي ڀور ڪري ٿو. جبلن تي درياهه کي طاقت به آهي تنهن ڪري پهڻن کي ڌڪي کڻي اچي ٿو پر جڏهن درياهه سڌن پٽن ۾ داخل ٿئي ٿو ته ان جي طاقت به ختم ٿيو وڃي. ان ڪري پاڻيءَ ۾ فقط ننڍڙا ۽ ملي ويل جُزا ئي سمنڊ تائين پهچن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو سنڌو ڊيلٽا جا سمورا ٻيٽ پٿرن کان آجا ۽ سنهڙي واري ۽ چيڪي مٽيءَ جا دڙا آهن.

ايڇ ٽي لئمبرڪ، ڊيلٽائي سرگرميءَ جو مشاهدو ڪرڻ کان پوءِ ٺيڪ لکيو آهي ته، ”ڊيلٽائي شاخون نهايت ئي ناپائيدار آهن ان ڪري ڊيلٽا جو ڪو به نقشو ٺاهيو ته اهو ٻن سالن اندر بيڪار ٿي ويندو“ اهو تجربو اسان کي اڄ به ٿيو آهي. جڏهن اسان سروي ڊپارٽمنٽ آف پاڪستان جا 1967ع ۾ تيار ڪيل نقشا جاچيا ته، انهن ۾ جنگي سر پتڻ جو نالو نشان ڏسڻ ۾ نٿو اچي. جيتوڻيڪ هن وقت ان پتڻ تي هيڏي ساري سرگرمي هئي.

سنڌو درياهه ڪيتري رفتار سان سمنڊ ۾ نئين زمين ٺاهي ٿو؟ ان جي جواب ۾ لئمبرڪ لکي ٿو ته، سنڌوءَ جي پاڻيءَ جي 327 پتين پويان هڪ پتي لٽ آهي، جڏهن ته نيل نديءَ ۾ اها نسبت اڌ جيتري آهي. سنڌو درياهه، ٻوڏ جي هڪ س‍ؤ ڏينهن ۾ لٽ جا 11_ڪروڙ 90 لک مڪعب وال سمنڊ ڏانهن کڻي هلي ٿو، جڏهن ته نيل ندي سڄي سال ۾ چار ڪروڙ مڪعب وال آڻي ٿي. ان حساب سان سنڌوندي 38 چورس ميلن ۾ هڪ وال ٿلهي لٽ آڻي ٿي. جڏهن ته، نيل ندي فقط 13_ چورس ميل جي لٽ آڻي ٿي. اهي تفصيل ڄاڻائيندي لئمبرڪ جو چوڻ آهي ته، سنڌو ڊيلٽا جي وڌڻ جي رفتار نيل جي ڀيٽ ۾ ٽيڻ کان به مٿي آهي. انگريزن جي اڀياس موجب، ڏهن سالن ۾ درياهه جي مکيه ڦاٽن جون ڪنڌيون ساڍا ٽي ميل وڌي ويون جڏهن ته پاسرن ڍورن ۾ اها واڌ گهٽ هئي. ساڳئي دور ۾ ورتل ماپن موجب، سنڌوءَ جي ڇوڙ وٽ 1873ع ۽ 1904ع جي وچ ۾ اٽڪل 97 چورس ميل نئين زمين وجود ۾ آئي هئي. پر ياد رکڻ گهرجي ته اها صورتحال سنڌوءَ ۽ ان جي ساٿاري ندين تي بند ۽ بئراجون پوڻ کان اڳ جي آهي.