ڌاڙيلن جو خوني حملو

ي پر پوءِ سرگوشين ۽ سرٻاٽن ۾ اهو قصو ڪيترن ڪنن تائين پهچي ويو.
اڄ مان زندهه ويٺو اوهان کي ان واقعي جي روئيداد ٻڌائي رهيو آهيان. ڌرتي تي اڃا داڻو پاڻي لکيل هو. ان کان سواءِ حملي وقت خوش نصيبي ڪري شايد هيٺيون ڳالهيون فائدي ۾ ويون.
• عاقل وٽ درياهه جو پاڻي گهرو ۽ پيٽ ويڪرو هيو.
• حملي کان ڪجهه دير اڳ اسان موٽر جي ٽانڪي ۾ پيٽرول وڌو نه ته ٺيڪ فائرنگ مهل پيٽرول ختم ٿي وڃي ها. پيٽرول پوڻ ۾ گهٽ ۾ گهٽ ڏهه منٽ لڳن ها. فائرنگ دوران اهو عمل ڪرڻ ۽ ڀڄڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ها.
• ان مهل ڪناري تي بيهي ٻيڙيءَ ۾ هوا ڀرڻ جو خيال لاهي ڇڏيوسين نه ته سڌو وڃي ڌاڙيلن جي ڪوڙڪي ۾ ڦاسون ها.
• جنهن ڪناري تي ڌاڙيل بيٺا هئا، اتان يڪدم وهڪري جو رخ وچ درياهه طرف ٿي ويو ان ڪري حملي کان ڪجهه دير اڳ اسان ٻيڙي وچ سير طرف لاڙي.
• وهڪري جي وچ ۾ اچڻ ڪري هنن جي گولين جي مار کان نڪري آياسين.
• شايد هنن اسانکي فورس جا ماڻهو ۽ اسان وٽ به هٿيارن جي موجودگي سمجهي، پاڻيءَ ۾ لهي، ويجهو اچڻ جي جرئت نه ڪئي.
• حملي مهل اسان بوکلائجي ڀڄڻ جي ڪوشش نه ڪئي پر اطمينان سان صورتحال جو جائزو وٺي پوءِ ٻيڙي ڊوڙائي.
• ٻيڙي ڦاسڻ مهل اسان چپو ۽ ونجهه استعمال نه ڪيو،پر ٻيڙي کي ڌِڪي گـهِري پاڻيءَ ۾ آندو، ان ڪري ڌاڙيلن کي اسان جي ڦاسڻ جو اندازو نه ٿيو، نه ته چيلهه جيترو پاڻي مس هيو.
• اسان جا حواس خطا نه ٿيا، خاص ڪري ڪليم سٺي اڳواڻيءَ جو ظاهرو ڪيو.
• اهو به ٿي سگهي ٿو ته ڌاڙيل اسان کي مارڻ نه چاهيندا هجن، هنن جو ڊيڄاري پاڻ وٽ گهرائي يرغمال ڪرڻ جو خيال هجي.
• اهو به امڪان آهي ته ڊاڪن فائرنگ ذريعي اسان کي خوفزده ڪري پنهنجي علائقي مان ڀڄائي ڪڍيو هجي.
• شايد ڪيترا دفعا اسان جو مهم جوئي جو جنون ئي اسان کي موت کان بچائيندو ٿو اچي، ڇو جو حملي بعد مون ڪليم کان پڇيو هو، ”صبح سفر جي آغاز مهل توهان کي ڪيتري فيصد پڪي هئي ته اڄ ڌاڙيلن جو حملو ٿيندو؟“
”ويهه فيصد.“
”توهان کي خوني حملي جو ڪيترو يقين هو؟“
هن ساڳيو سوال مون کان پڇيو.
”نوي فيصد.“
”ڪمال آهي ڪنهن ماڻهو کي نوي فيصد پڪ هجي ته ڪجهه ڪلاڪن بعد منهنجو موت ٿيڻو آهي. هن جهان ۾ منهنجي هيءَ آخري گهڙي آهي، پوءِ به هو ڪُڏ ڏئي ٻيڙي ۾ ويهي، اهو چريو چئبو يا جنوني!“
(اشتياق انصاريءَ جي هيءَ تحرير سندس ڪتاب ’ووڙيم سڀ وٿاڻ‘ تان ورتي وئي آهي).

مُهين جي دڙي جي ريسٽ هائوس ۾ اڄ رات وڏي سنگت ڪٺي ٿي هئي. اسان جي ڀاڱي ۾ منظور بلوچ، شعيب ۽ مينهون خان آيا آهن.
منظور بلوچ کي قديم آثارن جو چڱو خبط آهي. تازو ئي هن موٽر سائيڪل تي چڙهي ڪجهه دوستن سان گڏجي لاڙڪاڻي جي ڀرپاسي ۾ کنڊرن جو سروي ڪيو آهي. موٽر سائيڪل جي مائلو ميٽر تي هن جڏهن ڌامراهه دڙي (ڪانڌڙن وارو دڙو) جي ڊيگهه ماپي ته، اها ڏيڍ ميل نڪتي. کيس ڌامراهه دڙي مان ڪشان دور جا 8 سڪا مليا هئا. جيڪي هن پاڻ صاف ڪري سنڌالاجيءَ کي ڏيئي ڇڏيا آهن. کيس رپورٽ ملي ته، ماڻهو هن دڙي مان وڏو سون ڪڍي چڪا آهن. منظور وٽ جُهڪر جي دڙي جا سِڪا به آهن. جهڪر کان ٽي ميل پنڌ تي چوٽياريءَ جي دڙي جي ماپ طور ڪئي اٿس جيڪو ساڳيو جهڪر جهڙو آهي، ان کان اتر ۾ نندل جو دڙو آهي. منظور جو خيال آهي ته، انهن شهرن کي هُن (White Huns) قوم وارن تباهه ڪيو هوندو، جن سنڌ کي لڳ ڀڳ ساڍا ٽي سؤ سال رولي ۾ رکيو هو.
منظور بلوچ ٻڌائي ٿو ته ڌامراهه دڙي بابت مواد ڳوليندي ڳوليندي، سندس ملاقات باڊهه جي هڪ فوٽو گرافر سان ٿي، جنهن کي اتفاق سان سڪا مليا هئا، پر هن کي اها به خبر نه هئي ته اهي سڪا ڪيترا پراڻا آهن. هن اهو چڱو ڪم ڪيو هو جو انهن سڪن جا فوٽو ڪڍي ڇڏيا هئا. اهي سڪا، جُهڪر جي دڙي مان لڀجندڙ سڪن جهڙا هئا. انهن سڪن تي ڪي خاص نشان آهن. هتان لڀجندڙ، ڪشان دور جي سڪن تي ڪمان آهي، يا وري ڪنهن ماڻهوءَ جي هٿ ۾ نيزو آهي. مٿي تي اُڀو ٽوپلو آهي.
تاريخي دور جي لڳ ڀڳ هر ماڳ تان سڪا ملندا رهن ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته سيڪ لڳل علائقن مان لڌل سڪا ڪٽجي تباهه ٿي ويل هوندا آهن. قديم آثارن جا ماهر سڪن مان اهو مواد هٿ ڪري وٺندا آهن، جيڪو ڪڏهن ڪڏهن تاريخ ۾ رڪارڊ ٿيڻ کان رهجي ويو هوندو آهي. بدقسمتي سان، دولت جي لالچ ۾ قديم آثارن کي ايترو ته نقصان پهچايو ويو آهي جو تاريخ مڪمل ٿيڻ جا ڪيئي امڪان ختم ٿي چڪا آهن.
سنڌ ۾ گهڻن قديم آثارن تان حال احوال وٺندي، مقامي ماڻهن ڪجهه اهڙن معتبرن ماڻهن جا نالا به کنيا جو اعتبار ئي نه پيو اچي. ڪير چوندو ته فلاڻو ناميارو محقق سنڌ جي قديم آثارن تان نادر شيون کڻائي، پرڏيهه ۾ وڪڻي ٿو. جڏهن محققن جا اهي حال هجن ته پوءِ جاهلن ۽ چورن کي ڪهڙي ميار ڏجي!
ڳالهه سڪن جي پئي هلي. تاريخي دور ۾ سڪا مختلف ڌاتن ۾ ٺهندا رهيا آهن، جن مان مکيه سون چاندي، ٽامو، پتل، لوهه يا ڪِنجهو آهن. آرڪيالاجسٽن کي انهن سڪن تان سماجي، ثقافتي ۽ سياسي تفصيل ملندا آهن.
مثال طور: سڪي جي قيمت، جيڪا انگن ۾ يا وري ڪنهن علامت مان ظاهر ٿيندي آهي. سڪي تي ڪنهن ماڻهوءَ جي شڪل به ٿي سگهي ٿي، جنهن مان حاڪم جي حسب نسب يا لباس ۽ زيورن، هٿيارن بابت پتو پئجي سگهي ٿو. ڪنهن ڏورانهين سلطنت جو سڪو ان سلطنت جي سنڌ سان تعلق بابت اظهار ڪري سگهي ٿو. واپاري ناتن سان يا سياسي بالادستيءَ بابت ڪو راز فاش ڪري سگهي ٿو. سڪي تي لکيل ٻولي لساني بالادستي ۽ حاڪم طبقي جي ٻوليءَ بابت خبر ڏيئي سگهي ٿي ۽ اهو پتو پئجي سگهي ٿو ته ڪهڙي ٻوليءَ ۾ ڪنهن مخصوص وقت دوران ڪهڙا مخصوص لفظ، اکر يا آواز هئا.
ڪو به سڪو، ساڳئي وقت ۾ فن جو نمونو به هوندو آهي ته تاريخ به. پر ڇاڪاڻ ته دنيا ۾ قديم آثارن سان دلچسپي وڌي آهي تنهن ڪري نادر شين جي قدر قيمت ڄاڻندڙن انهن کي پنهنجو ڪاروبار بڻائي ڇڏيو آهي. رهي ڳالهه جاهلن جي، ته انهن کي فقط سون سان دلچسپي آهي جيڪو وڌ ۾ وڌ کڻي ڪو مهيني سوا جو گذر ٿي سگهي ٿو پر ان سان صدين جي تاريخ جا بي ملهه نشان هميشه لاءِ ختم ٿيو وڃن.