ڌمال

ڌمال

جڏهن سج، سيوهڻ کان اولهه ۾ کيرٿر جي هن پار لهي ٿو، پير ڇُٽي امراڻيءَ جي مقبري تي هڪ لالٽين ٻري پوي ٿي. ان جي ڦڙڪڻ سان ئي قلندر جي درگاهه جون سڀ ڏياٽيون ۽ بتيون روشن ڪيون وڃن ٿيون، اها صديون پراڻي روايت آهي.

بلڪل ان وقت، مسجدن مان اذان ايندي، ۽ ماڻهو مسجدن ڏانهن روانا ٿيندا. نمازي اڃا فرض ئي مس پورا ڪندا ته درگاهه جي اوڀر واري پڌر مان مقامي روايتي نقارن تي هڪ زوردار ڏونڪن جي وڄت جو آواز ايندو، ”ڊم ... ڊم... ڊم... ڊم ... ڊم ... ڊم ... ڊم ...“ هي ڌمال جي شروع ٿيڻ جو اطلاع آهي، يا شريڪ ٿيڻ جو سڏ!

ڌمال روزانو لڳ ڀڳ هڪ گهڙيءَ (24 منٽ) تائين جاري رهندي آهي، سواءِ جمعي جي! جمعي تي ڌمال ٻه گهڙيون يعني لڳ ڀڳ 50 منٽ هلندي آهي جو ان ڏينهن تي ماڻهن جا هشام جمع هوندا آهن. هيءَ تال يا سڏ ايترو زوردار ٿئي ٿو جو ڪو به فقير امالڪ پيرن تي اٿي بيهندو. سندس روح جو نعرو نڙيءَ مان اوچتو ڌوڪيندو ٻاهر ايندو”مست قلندر!“. هي مريدن فقيرن جو مرشد قلندر لاءِ پيار ۽ احترام جو انداز آهي.

ڌمال، ان جو رقص ۽ لئه ان اجهل جي ٿئي ٿي. ڌمالي، نقارچي ۽ ناچو ان ڌُن تي بلڪل بيخود ٿي وڃن. هن تال تي قدم خاص انداز ۾ کڄن ٿا، جيئن جيئن تال تيز ٿئي ٿي قدم تيز تيز کڄن ٿا، ناچن ۽ تماشائن جون دليون ڌمال جي تال تي رقص ڪن ٿيون، جيڪڏهن ڪو جسم ساڪت نظر اچي ته به ان جو روح رقص ۾ هوندو آهي. ڪنهن ڪنهن مهل ڪو اوچتو نعرو به گونجي سگهي ٿو ”مست قلندر!“ جسماني رقص وارا فقير پاڻ کي ڌرتيءَ تي سٽين ٿا، زائفون لهرا هڻن ٿيون، ڄڻ نانگڻيون مرلي تي رقص ڪنديون هجن! ايئن ڪنهن مهل ڪو ڦهڪو ڪري ڊهي پئي ٿو. هي سڀ ڪجهه روحاني طرح ايترو جذب ڪندڙ ٿئي ٿو ڄڻ، هي پڌر سڄي ڪائنات جو مرڪز هجي. ڄڻ سڄي ڪائنات، سڄو آسمان، سڄي ڌرتي، سڀ انسان ۽ سڄي ناديده مخلوق رقص ۾ محو ٿي ويندا هجن.

هيءَ شايد سڄي ايشيا ۾ سڀ کان قديم ڌن آهي جيڪا نقارن ۽ ڀيرن جي ٿاڦ تي وڄي ٿي. هر نقارچيءَ سان نقارن جي جوڙي ٿئي ٿي، نر ۽ مادي. عام طور تي ٽي يا چار نقارچي هڪ قطار ۾ مڪمل آهنگ سان ويهن ٿا. هتي ڪا به ذات پات ناهي، ڪو رنگ نسل ناهي، ڪا ٻولي قبيلو ناهي، ڪا عورت مرد ناهي ۽ نه ڪو عمر ۾ ننڍو وڏو آهي. مون اها موسيقي سنڌ ۽ هند سميت نيپال، کان بنگال ۽ سريلنڪا تائين مندرن ۽ ٻڌڪين مڙهين تي ٻڌي آهي.

ڌمال جون ست مختلف وڄتون آهن، انهن جا جدا جدا نالا ۽ وضاحتون آهن پر انهن ۾ سڀ کان عام ’شادمانو‘ آهي يعني ’قلندر جو جشن‘ هر فقير قلندر جي روحاني جشن ۾ حصو وٺڻ چاهي ٿو.

لفظ ’ڌمال‘ جي جڙ ’ڊمار‘ آهي جيڪو ٻٽن نقارن تي مشتمل ٿئي ٿي ۽ اڳي ڏاندن جي پٺي تي کڻبي هئي، هاڻي اٺن تي به کڻندا آهن ’ڊمار‘ عام طور تي ڪنهن شهزادي يا شهنشاهه جي آمد کان اڳ اطلاع طور وڄائبي هئي. ’ڊمار‘ جو تعلق ’شِو ڀڳوان‘ سان آهي، شِو (جو تصور) ويدن جي زماني ۾ به هو، بلڪه ان کان به آڳاٽو هو. شِو جي هر تصوير ۾ اڪثر ڪري ترشول سان گڏ هڪ هٿ ۾ ڊمار به ڏيکاري ويندي آهي. اها ڊمار شڪل ۾ پراڻي گهڙيال جهڙي ٿئي ٿي. سنڌيءَ ۾ ان کي ’ڊِيٻڪ‘ يا ’دهلڙي‘ چوندا آهن جيڪا عام طور تي ڀولائي فقيرن وٽ هوندي آهي.

سيوهڻ جو هڪ قديم نالو ’شِوستان‘ آهي يعني ’شِو جو آستانو‘. ايئن ٿو لڳي ته هاڻي شِو جي ڌمال قلندر جي درگاهه تي نئون روپ اختيار ڪري ورتو آهي. ڌمال فقط قلندر جي پڌر تي ڪو نه ٿي وڄي پر اها هاڻي سنڌ ۽ هند جي سڀني درگاهن تي وڄي ٿي ۽ رنگ رچائي ٿي. ڌمال هاڻي ڪنهن به درگاهه يا مندر تي ڪائناتي سچ جي علامتي سڏ جو روپ وٺي چڪي آهي ته ”اچو ۽ ڪائناتي شعور سان هڪ ٿي وڃو!“

قلندر لال شهباز جيئن ته سڀني کان مقبول روحاني درويش آهي، ان ڪري ان کي سڀ کان طاقتور اڳواڻ ۽ سڀني درويشن ۽ حاڪمن جو روحاني رهبر سمجهيو وڃي ٿو، ان ڪري هن کي ’شهنشاهه قلندر‘ يعني ’بادشاهن جو بادشاهه‘ چيو وڃي ٿو. ان طرح سندس اعزاز ۾ ٿيندڙ ڌمال انسان جي روحاني سفر جي تڪميل (شايد ان کي نرواڻ چئي سگهجي) تائين پهچڻ جي واٽ ٿئي ٿي.

جيئن ئي ڌمالي فقير (نقارچي) ڀير تي ڏونڪو هڻن ٿا، خلق پنهنجو پاڻ کي پوري جوش جولان سان رقص جي پڙ ۾ اڇلائي ٿي، اهي ناچو به ڌمالي سڏبا آهن. سندن عضون جي حرڪت سندن روح سان هم آهنگ هوندي آهي، سندن قدم، سندن ڪلها، سندن مٿو، هٿ، پير ۽ روح پوريءَ طرح ڪائناتي رقص ۾ مصروف هوندا آهن. هر رقاص پنهنجي رقص جو انداز چونڊي ٿو. ڪلها ڌوڻڻ ’مورناچ‘ آهي؛ اڳتي پوئتي پير کڻڻ جو خاص انداز ’قدم ناچ‘ آهي، مٿو ڌوڻڻ ’ڪلنگي رقص‘ آهي ۽ جيڪڏهن ڪو مُٺ ڀڪوڙي ۽ چنبا اڳتي ڪري رقص ڪري ته اهو ’شينهن ناچ‘ آهي.

’ڊمار‘ وانگر شينهن سان به شِو ۽ شِو جي درٻار جي ڪا نسبت آهي. شِو جو لباس شينهن جي کل جو ٿئي ٿو. شِو جي زال پاروتي شينهن تي سواري ڪندي آهي. قلندر جي لباس ۾ به شينهن جي کل شامل هئي. سبزواري ڪافيءَ جي صاحب وٽ ’گجگاهه‘ چيٽي شينهن جي کل جي آهي، لڪياري سيدن وٽ موجود گجگاهه شينهن جي منڍيءَ تي مشتمل آهي. گجگاهه / تبرڪ سالياني ميلي تي ڏيکاريندا آهن، چون ٿا ته بگاشير بادل جي ڪافيءَ تي شينهن پاليا ويندا هئا. گجگاهه (گج +گاهه) جي بنيادي معنيٰ آهي ’هاٿيءَ جي جاءِ‘ پر ان جي محاوراتي معنيٰ آهي: تمام وڏو، ڀاري، اجهاڳ، بادنما يا وڏو جهنڊو.

ڌمال جي ڌن يا تال ٻن قسمن جي ٿئي ٿي، ’شادمانو‘ (خوشي) ۽ ’ڍَڍ‘ (غمي) شادمانو وڄائڻ جا ست مختلف قسم آهن، جن جا مختلف نالا آهن جيئن جهومر، جمالو وغيره، انهن سڀني ۾ بنيادي نعرو ’مست قلندر … مست قلندر …‘ هوندو آهي. هي ڪيف طاري ڪندڙ رقص ڪنهن حد تائين رومي درويشن جي رقص سان ڀيٽي سگهجي ٿو پر مڪمل طرح نه. ڇاڪاڻ ته هن ڌُن ۽ ناچ ۾ هندوستاني انداز ايترو غالب آهي جو انهن کي اولهه ايشيا سان ڀيٽي ئي نه ٿو سگهجي. ان کان سواءِ، رومي درويشن واري رقص جا ساز، اصول ۽ لباس به مختلف آهن.