ڍنڍ ڪناري اداس جوڳي

ڍنڍ ڪناري اداس جوڳي
لاهوتي فقيرن جي ٽوليءَ گودڙيون سنڀاليون ۽ هڪ اهڙي ٽاڪرو علائقي جي ننڍڙي اسٽيشن تي لٿي، جتي سنڌ جي هڪ تمام سهڻي ڍنڍ آهي. فقير هن نگريءَ ۾ اجنبي هوندي به اجنبي نه هئا. جوڳين جو ڪهڙو ديس ۽ ڪهڙو پرديس! هي به نوري ۽ ناري جوڳين جو جهان هو!
هتي هڪ درگاهه، هڪ آستانو ۽ هڪ مندر هو. نگريءَ جا جهڙا هئا ماڳ سهڻا، تهڙا ئي هئا ماڻهو.
”فقير سائين جيءُ آيا، ڀلي آيا. توهان کي پنهنجو سڄو شهر گهمائينداسون ... جوڳي سائين هتي ويهو. گهڙي کن ٿڪ ڀڃو!“ وڏيون خدمتون ٿيون. سچ پچ ٿڪ لهي پين.
فقيرن مندر جون گهنٽيون وڄايون.
فقيرن پير صاحب جي در تي حاضري ڏني.
فقيرن غار اندر وڏي فقير جي آستاني جي زيارت ڪئي.
سڄو شهر ڏٺو ۽ قهوي خاني ۾ ڪڙڪ قهوي جون سرڪيون ڀريون. فقيرن ڏٺو، هڪ نوجوان قهوي جي سرڪين ۾ ساٿ نه ڏنو.
”ڇو، ڇا هي ٻچا؟“
”ڪجهه ناهي فقير سائين!“
فقير مطمئن نه ٿيا ۽ سوچ ۾ پئجي ويا، ڪا ته خاص ڳالهه هئي. سندن بي قرار رڳ نوجوان جي من ۾ ڏک جو پاڇولو پاتو هو. هيءُ نوجوان جنهن ساجهر کان ٽهڪ پئي ڏنا، جنهن سڄو ڏينهن فقيرن گڏ پنڌ ڪيو، جنهن، ڪنهن ڏورانهن پار جا ڏس پتا پئي پڇيا. جنهن، ڪنهن ڏوراهين پنڌ جون ڳالهيون پئي ڪيون، جنهن وٽ ڏاهپ جا ماڻڪ موتي هئا، جنهن سچ جي راڄ لاءِ قيد ڪاٽيو هو ۽ جنهن لوڪ ڪلياڻ ۽ پورهيت ماڻهن جي مڪمل ڇوٽڪاري لاءِ پنهنجا سُک تياڳي بي انت ڀوڳنائن جي واٽ وتي هئي. تنهن، هاڻي ڪيئن ساٿ ڇڏيو!؟
”تنهنجي چمڪندڙ اکين ۾ دانهن آهي نوجوان!“ هڪ فقير وڌيڪ ڳڻتي ڏيکاري ته نوجوان مرڪي پيو.
”فقير سائين پاڻ نه هندو آهيون نه مسلمان. ذات جا پورهيت، علم جا طالب، پرانهين منزل جا پانڌي، هريجن ماءُ جي ڪک ڄاوا ۽ هريجن پيءُ جا پاليا. توهان کي انهيءَ ۾ ڪا ڳڻتي جي ڳالهه سُجهندي هجي ته چئو!“ نوجوان مرڪندي چيو. سندس مک تان ڏک پڌرو نه ٿيو، پر سندس اکيون! ... اکيون ته اندر جو آئينو هونديون آهن.
جوڳين سندس اکين مان ڏٺو: اهي چئي رهيون هيون،”اندر آديسين، سورن شاخ ڪئي!“
”نوجوان! پاڻ، (پاڻ ۾) ونڊيندا آهيون“ فقير کيس اندر اورڻ لاءِ چيو.
”مون ته وراڻي ڏيئي ڇڏي فقير!“
”گروءَ قهوي کان منع ڪيو اٿئي؟“ فقير چيو.
”گروءَ نه، قهوي خاني جي مالڪ!“ هن دخل ڏانهن اشارو ڪيو.
”براهمڻ آهي؟“ فقير پڇيو.
”نه، مسلمان!“
”مسلمان ته ذات پات کي ڪو نه ليکين. اها منجهن چڱائي آهي!“
”هائو لاهوتي! هتي برهمڻ ۽ وشنوءَ کي منع ناهي، صرف هريجن ليڪي کان ٻاهر آهن!“ نوجوان خاموش ٿي ويو.
لاهوتيءَ کي هيانءَ ۾ ڌڪ لڳو، ڄڻ ڪنهن زوردار مڪ وهائي ڪڍي هجيس. دل تي هٿ رکي ويهي رهيو. سندس هٿ ۾ قهوي جي پيالي ٿڙڪڻ لڳي ۽ نوجوان کان به وڏي ماٺ لڳي ويس.
”ڏک لڳو، ڏونگر ٻريو، ڀينر کاڻي ڀونءِ“
سنڌ ۾ مت ڀيد جي دنيا! .... سنڌ جي سڀ کان سهڻي ڍنڍ جي ڪپر تي جوڳيءَ کي اداس ڪري وڌو.
ڀٽائيءَ ۽ ساميءَ جي ڌرتيءَ تي، هڪ حسين ڍنڍ جي ڪپر تي سڀ فقير اداس ٿي ويا. جنهن فقير سوال ٿي پڇيا ان جو ڪنڌ جهڪي ويو، کاڏيءَ تي هٿ رکي سوچ ۾ ٻڏي ويو:
”سچ ڇاهي ۽ ڪوڙ ڇاهي؟
برهمڻ ڇاهي، هريجن ڇاهي؟
هندو ڇاهي، مسلمان ڇاهي؟
بنواس ڇاهي ۽ سلجهيل جواني ڇاهي؟
هن ڪوڙي سنسار مان جند ڪيئن ڇٽندي؟“
فقير اداسيءَ ۾ چيو، ”ڇا ماڻهو، ماڻهوءَ کان سواءِ ڪجهه ٻيو به آهي؟ ڇا ماڻهو به صرف ان ڪري پوتر يا پليت آهي جو ڪائنات جي مالڪ پنهنجيون تخليقون جدا جدا مائرن جي پيٽ مان سرجايون؟ ڪير اتم اهي ۽ ڪير نيچ آهي؟ متڀيد جي دنيا ڇو آهي؟ ڇا هريجن ڪا وچڙندڙ بيماري آهي جنهن کان پلئه بچايو وڃي ٿو؟“ اداس فقير جي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو.
”نفرت وڏي وچڙندڙ بيماري آهي. ذات پات ۽ طبقاتي مت ڀيد ماڻهپي جا ويري آهن ...“ هن سوچيو.
”تون ڏک نه ڪر نوجوان!“ فقير نوجوان کي سمجهايو.، ”وقت ايندو جڏهن هو توکي ياد ڪندا!“
”ڪنهن کان ڪهڙو ڏک فقير! اڻڄاڻن تي ڪاوڙ پاڻ سان دشمني آهي!“ نوجوان ڳالهايو. ... ۽ فقير ڇرڪ ڀريو. نوجوان ويدن کان وڏي ڳالهه چئي هئي.
”فقير سائين هو نٿا ڄاڻن ته اسان سندن ڀلي لاءِ پنهنجو وجود تياڳيو آهي. هو نٿا ڄاڻن ته اسان ڪير آهيون. جيڪڏهن هو پنڌ ۽ پانڌيئڙن جي حقيقت ڄاڻن ها ته اسان اڄ اداس نه هجون ها!“ نوجوان ڳالهايو ۽ فقير غور سان ٻڌو. هيءُ ويدن کان وڏي ڳالهه جو تفصيل هو.
”غريبن جون پاڻ ۾ نفرتون راڪشسن جو سُک بڻبيون آهن. راڪشس ماڻهن ۾ نفرت جو ٻج پوکيندا آهن، پاڻ راڄ ڪندا آهن ۽ ماڻهو پاڻ ۾ وڙهندا آهن.“ نوجوان مام ۾ ڳالهايو.
”فقير! مڪتي روايتي موت ۾ ناهي. مڪتي سوچڻ ۽ لوچڻ ۾ آهي، مڪتي پيار ۽ پِرائڻ ۾ آهي. جيڪڏهن ڪو ان پنڌ ۾ مري پوي ته پوءَ هن جي مڪتي آهي. جت ادراڪ ناهي اتي نفرت آهي. جنهن ۾ ماڻهو پاڻ سڙي ٿو ۽ ٻين کي ساڙي ٿو.“ نوجوان مرڪي رهيو هو.
فقير سوچ ۾ ٻڏي ويو، ”هي نوجوان ڪير آهي؟ هيءَ ڪهڙي آڪاس واڻي آهي؟ ڪهڙي موت ۾ مڪتي آهي؟ ڪهڙي پنڌ ۾ مڪتي آهي؟ هيءَ آتما ڪٿي پهتل آهي؟“
ٺيڪ ان مهل مسجد مان اَذان آئي. قهوي خاني جي مالڪ گراهڪن کان پئسا ڇڏائي ، ڏاڙهي ڇنڊي ۽ مسجد ڏانهن ڏٺو. هو نماز ۽ فلاح جي سڏ تي روز مسجد ويندو هو، ڏينهن ۾ پنج ڀيرا ... پر هٿين خالي موٽندو هو ... شايد ان ڪري ته سندس قهوي خاني جا دروازا فقط مسلمانن ۽ اتم جات هندن لاءِ کليل هئا ... هتي هريجن جو هٿ لڳڻ سان برتن پليت پئي ٿيا.
جنهن مهل قهوي خاني جو مالڪ مسجد جي در تي جُتي لاهي رهيو هو، ان مهل لاهوتيءَ کي لڳو ته هريجن مؤذن ۽ پيش امام کان به ڪنهن گهڻو اڳاهين ماڳ تي بيٺو مرڪي رهيو هو.