ڍڳـو

�رٽ) “prediction-rock-art” چون ٿا. اهو قطعي ضروري نه آهي ته انهن ثقافتن يا فنڪارن جو پاڻ ۾ ڪو رابطو هجي، سائنسدان چون ٿا ته دنيا جي مختلف حصن ۾ هر هنڌ جي انسان پنهنجي ذهني ارتقا مطابق هڪجهڙيون سرگرميون ڏيکاريون آهن، جيڪي ان جي جبلت ۽ سماجي اوسر ۾ ڪنهن وقت اچن ٿيون، ۽ اهو به ته اهي سرگرميون سڄي دنيا ۾ لڳ ڀڳ ساڳئي وقت ۾ ٿين ٿيون. اهڙا چٽ ٿرڙو ٽڪري، نئه شانهر، ڪيهرجي ڦتن جهڏو ۽ نئه نريءَ ۾ به آهن. دلچسپ ڳالهه آهي ته اهي نشان ڪجهه عرصو اڳ تائين به سنڌ جي ميداني علائقن ۾ ٿر ۾ هندو توڙي مسلمانن جي گهرن تي ٺاهيا ويندا هئا. اڃا به ڪٿي ڪٿي خاص ڪري ميگهواڙ لوڪن جي گهرن تي ڪن پراڻين جاين تي اهو نشان نظر اچي ويندو آهي. ممڪن آهي ته سنڌ ۾ اهو سڀاڳ طور يا ڪنهن ڪم، خاص ڪري جاءِ جي اڏاوتي تڪميل کانپوءِ جو ٽوٽمي/تعويذي نشان هجي.


اهو به نوٽ ڪيو ويو آهي ته پٿرن تي ملندڙ هيءَ چٽسالي اڪثر گروهه ۾ هوندي آهي مثال طور هتي ڏنل تصوير پاڪستان جي نه آهي پر غير معمولي طور سنڌ سان مشابهه آهي.


سدو ڪنڀ جي اتر اولهه ۾ ديوارن ۽ غارن تي چٽساليءَ جو هي گروپ مڪمل ٿيو ته اسان سدو ڊهه ويجهو اتر پاسي وارياسي پٽ تي ويهي رهياسين. حاجي محمد ۽ غلام محمد لغاري چانهه ٺاهڻ کي لڳي ويا. بشير باغي فلم ٺاهڻ ۾ مصروف هو. اڳتي اولهه پاسي گاجي ڪنڀ ۽ رونگاڻ وارو رستو پِـپراس (پپرا سَر ) ۽ ڪاري ڪوٽ ڏانهن ٿي ويو. اهي ڪافي پري هئا. اسان کي سدو ڊهه جي ڏکڻ پاسي چِٽن جو ٻيو گروهه ڏسڻو هو. وچ ۾ اونهو ڪنڀ هئڻ ڪري رستو بند هو.


”اسان موٽر سائيڪلن تي چاڪر گٺ وٽان ڦِري ڪنڀ جي ٻئي پاسي اچي سگهون ٿا ... ڏکيو پيچرو آهي، پر ڪو ٻيو رستو ڪونهي!“ عرس چيو.


سدو ڊهه وٽ هي مناسب موقعو هو ته حاجي عرس کان سدو ڊهه وارو روايتي قصو پڇجي.


”هي رند ۽ لاشار جنگ واري وقت جي ڳالهه آهي ...“ عرس چانهه جو ڍُڪ ڀري، چپن تان ڪوپ هٽائي چيو، ”... اها جنگ لڳي، چاڪر خان هُتي گَٺ ڪيو“ هن پوئتي واٽ ڏانهن اشارو ڪيو، ”سَدو ۽ سَمي ٻروچن جون ٻه زائفون هيون ...“ عرس لغاريءَ ’سَدو ۽ مزو‘ (جيئن هتان جا ماڻهو نالا کڻندا آهن) بدران ’سَدو ۽ سَمي‘ نالا کنيا. ٻروچن ۾ ’سَمي‘ ڏاڍو مقبول نالو آهي.


”اهي زائفون رندن جون هيون يا لاشار جون؟“ مون سوال ڪيو.


”اها خبر مون کي ڪونهي! پر هِتي هن ٽڪريءَ تي مٿي ٻروچن جو ديرو هو، اتي انهن جي گهرن جا نشان اڃا تائين آهن ... اتان چوٽيءَ تان ڪو ٽپو ڏيندو ته سڌو ڪنڀ ۾ اچي پوندو ... پوءِ، جڏهن جنگ شروع ٿي ته گَٺ وٽ مڱڻهار کي بيهاريائون ته جيڪڏهن جنگ ۾ فتح ٿئي ته فتح جو دهل وڄائج ته جيئن ماين کي خبر پوي ... پر جيڪڏهن جنگ هارايون ته ڊَڍُ وڄائج ته جيئن اها به زائفن کي خبر پوي ته اهي پاڻ چوٽيءَ تان ڪنڀ ۾ ڊهن ... جنگ ته کٽيائون پر مڱڻهار سوچيو ته ڊَڍُ ٿو وڄايان، ڏسون ... مايون ڪنڀ ۾ ٽپو ڏين ٿيون يا نه؟ پوءِ، ڊَڍُ وڄايائين ته سدو ۽ سميءَ پاڻ سان پٿر ٻڌي کڻي ڪنڀ ۾ ڇڏيو ... ان ڊهڻ ڪري هن ڪنڀ جو نالو پيو ’سدو ڊهه!“ عرس سڄو قصو مختصر ڪري ٻڌايو.


”اها جنگ رندن کٽي هئي يا لاشارين، هتي ڪهڙي روايت آهي؟“ مون پڇيو.


”شروع ۾ رندن کٽي، پوءِ لاشارين ... لاشارين جا مورچا چاڪر گٺ کان اورتي، مٿي ۽ فائدي ۾ هئا؛ چاڪر خان هيٺ هو، شاباس اٿن جو پوءِ به زوردار جنگ ڏنائون!“ عرس رندن کي شاباس ڏني. هن سڄي قصي ۾ ڪنهن به پٺاڻ جو ذڪر نه هو (جيئن نئه سيتا واري قصي ۾ آهي) پر تاريخ ٻڌائي ٿي ته رندن ۽ پٺاڻن جو پاڻ ۾ جنگي اتحاد هو ۽ اهو دور سنڌ ۾ سمن جي آخري دور وارو آهي، جڏهن بابر بادشاهه قنڌار تي ۽ اميرالزنون ارغون جو لشڪر سبي ۽ سنڌ فتح ڪرڻ جا جتن ڪري رهيو هو.


سدو ڊهه جي ٻئي پاسي تائين پنڌ ڪو گهڻو ڪونه هو، بس! ساڳي ٽڪريءَ کي وڪڙ ڏيئي ٻئي پاسي کان ڦِري اچڻو هو . پر، اهي ڪم به جوان مڙسن جا! پنڌ وارا پنڌ پيا، موٽر سائيڪلن وارن مون کي ۽ حاجي عرس کي موٽر سائيڪلن تي سوار ڪيو. ساڳيا جابلو پيچرا ۽ گاٺ واريون ناليون، اسان کي به بار بار لهي پنڌ ڪرڻو ٿي پيو. اصل امتحان ته موٽر سائيڪلون ڪاهيندڙن جو هو! تـَلار جي گاٺ وٽ پهتاسين ته حاجي عرس اشارو ڪيو،


”هيڏانهن مٿي، هتي چاڪر گٺ ڪيو هو!“ لفظ ’گَٺ‘ يا ’گَٺ ڪرڻ‘ منهنجي لاءِ نئون هو. شايد ان جي معنيٰ آهي، ڪَٺو ٿيڻ، لشڪري پڙاءُ ڪرڻ، گَهٽ جهلڻ وغيره. هِتي پڙاءُ ۽ ڪنهن آباديءَ جا مختصر آثار به آهن.


اسان اڳتي وڌياسين ۽ اوڀر ڏکڻ طرف کان ڦيرو کائي نئه جي پيٽ ۾ موٽر سائيڪلون لاهڻ جي ڪوشش ڪئي سون. هتي به تـَلار جي ڊگهي ۽ سوڙهي نالي هئي. ڊاڪٽر ۽ ٻين نوجوانن ڏاڍي محنت سان موٽر سائيڪلون هيٺ لاٿيون پر نئه جي پيٽ ۾ موجود ريتي، بجري ۽ ننڍڙين پٿراڙين ۾ ٽائر لهي لهي ٿي ويا. اسان کي سدو ڊهه جي ڏاکڻي پاسي کاٻي ڪنڌيءَ تائين پنڌ ئي وڃڻو پيو، جتي هڪ ننڍڙي غار ۾ ۽ تـَلارن تي چِٽ چِٽيل هئا.


هن پاسي به چڱي خاصي چٽسالي هئي پر اها قديم نه هئي ۽ نه وري ڪنهن عقيدي جي پوئواري هئي. ڪجهه ته بنهه تازي يعني وڌ ۾ وڌ گذريل صديءَ جي هئي جو ڪافي همراهن پنهنجا مسلمانڪا ۽ هندڪا نالا سنڌي لِپيءَ ۾ لکيا هئا، مثال: رمضان، غلام نبي، الابخش، آڪاش، محمد، حاجي اميربخش وغيره.


انهن نالن سان گڏ هنڌ هنڌ مختلف شڪليون ٺهيل هيون، جيئن نَـوَ ٽِڻ راند، اگهاڙا پير، اجايا سجايا ليڪا، چاکڙين يا جُتين جا ترا، پنج ڪُنڊو تارو، مڇي، سڙهه واري ٻيڙي ۽ چوڪڙيون وغيره. هتي فقط هڪ اهڙو نشان آهي جنهن تي اسٽوپا يا شِو لنگم هجڻ جو شڪ ڪري سگهجي ٿو، ان تي رکيل نيل ٽه شاخي آهي.


هاڻي سج جو پنڌ اولهه پاسي هو. ڊاڪٽر زبير واهي پانڌيءَ کان ٻڌي کنيل ماني کولي. هي ڊاٻي ۽ ڪچهريءَ جو وقت هو. ان کان پوءِ موٽ هئي ڇاڪاڻ ته پپراس ۽ ڪارو ڪوٽ گهڻو پري هئا، انتظام پورو نه هو.


مون وٽ ڪيميرا ۾ تصويرون ڇڪڻ جي ڪافي گنجائش هئي. ’سدو سمي ڊهه‘ جون ڪافي تصويرون ڪيميرا ۾ آيون ته مون گاهه ٻوٽن ڏانهن ڌيان ڏنو: ڀـَتر، لـُوط جنهن ۾ ڏينهو به ٿئي ٿو ۽ واڱڻائي گل ٿيندو اٿس. ان جي پن تي ڪنڊا ٿين ٿا ۽ گل به ڪنڊن تي ٿيندو آهي، هاٿي سـُونڍ، اڪڙي (اڪڻي)، ۽ ميخ وَل جون تصويرون ڇڪيندو قافلي سان گڏ ’وَڇ ٽپ‘ چاڙهي چڙهيس ته هن پاسي نئه نريءَ جو جبلن کان آزاد پيٽ هو. قافلو اتي ئي ويهي رهيو. ٽپهريءَ جي نماز جو وقت اڃا باقي هو. حاجي عرس اتي ئي هڪ ڇِپ تي بيهي پنهنجي رب جي آڏو ٻانهون ٻڌي بيهي رهيو ۽ پوءِ سجدا ڏيئي اٿيو.


”عرس! اڄ تمام ڀليون شيون ڏيکاريئه“ مون سندس ٿورا مڃيا.


”اهڙا چِٽ ٻين ڍو�