ڏهاڳڻ سهاڳڻ

ڏهاڳڻ سهاڳڻ

روهڙيءَ کان چار پنج ڪلوميٽر اوڀر ڏکڻ ۾ اروڙڏانهن ويندي اروڙ جي کنڊرن (جي اتر ۾) نارا ڪئنال جي ٻئي ڀر ننڍڙين ٽڪرين جي پوٺن تي ٻه شاهي قبا هڪٻئي کان 225 فٽ پري اڪيلا اڪيلا بيٺا آهن. مقامي ماڻهو انهن کي ڏهاڳڻ ۽ سهاڳڻ چون ٿا. هو ايئن ڇو ٿا چون؟ ڇاڪاڻ ته تاريخ خاموش آهي. اصل ۾ هي ٻئي مقبرا زائفن جا نه آهن جيئن ڏهاڳڻ ۽ سهاڳڻ جي لفظن مان معنيٰ نڪري ٿي. اهي نالا شايد انڪري ڏنا ويا آهن ته ڏهاڳڻ مقبرو سهاڳڻ مقبري جي ڀيٽ ۾ گهٽ نقش و نگار وارو آهي. ٻيو ڪو خاص سبب نه آهي.

هنن مقبرن جي خاص ڳالهه ڳاڙهين سرن ۾ اوساري ۽ ان اوساريءَ ۾ ڪم آندل سرن سان سهڻيون آرائشي ڊزائينون آهن. ٻئي مقبرا هنن پوٺن تي ايئن بيٺا آهن ڄڻ ٻه جهونڙا جوڌا جنگ ختم ٿيڻ کانپوءَ رڻ ڀوميءَ ۾ گوڏن ڀر ويهي پنهنجن ڪلهن تي پنهنجن مٿن (گنبذن) جو بار کڻي کڻي ٿڪجي پيا آهن.

ماڻهو جنهن مقبري کي ڏهاڳڻ چون ٿا ان کي ڪن لکتن ۾ ’ختل الدين شاهه‘ چيو ويو آهي. ٻيو مقبرو سهاڳڻ ’شڪر گنج‘ نالي هڪ بزرگ جو چيو وڃي ٿو. هنن ٻنهي مقبري ڌڻين کي قلندر شهباز جو همعصر به سمجهيو وڃي ٿو. هي ٻئي حوالا درست نه ٿا لڳن ڇو ته بابا فريد شڪر گنج (وفات: 1280-1266ع) جيڪو قلندر شهباز (وفات 1274ع) جو همعصر هو، جي مزار پاڪ پتڻ ۾ آهي. البت ’ختل الدين‘ ڪو نالو نه آهي بلڪ ڪا هَجُوَ (ٽوڪ يا ٺٺولي) ٿي سگهي ٿي ڇو ته ختل الدين جي معنيٰ آهي ’دين جي دوکيبازي‘ (deceitfulness of religion). خبر نه آهي ته هي نالو هن مقبري تي ڇو پيو. ممڪن آهي ته ڪنهن مخالف اها ٺٺول ڪئي هجي. ٻيو امڪاني نالو ’قتل الدين شاهه‘ (Qat-lu-din) کنيو ويندو آهي پر اهو به منفي نالو آهي. انڪري ڪجهه صاحبن جو خيال آهي ته اصل نالو قطب الدين شاهه ٿي سگهي ٿو جيڪو ماڻهن جي ناسمجهيءَ سبب بگڙي ويو آهي. چون ٿا ته اڳي هتي ٻنهي مقبرن تي ساليانو ميلو به لڳندو هو.

ڏهاڳڻ مقبرو اتر ۾ آهي ۽ سهاڳڻ ڏکڻ ۾. ٻئي مقبرا ماپ ۾ هڪٻئي جيترا آهن. ڏهاڳڻ جي ٻاهرين ماپ 24 x24 فٽ آهي. اوچائي 30 – 31 فٽن کان گهٽ نه اٿس ۽ ديوار جي ٿولهه 2.6 فٽ اٿس. چوڪنڊي عمارت کي ڪنڊن تي ساديون squelches ڏيئي مٿي 13 کان 15 فٽ اوچا گول گنبذ کنيا ويا آهن. ٻنهي مقبرن ۾ هر طرف کان هڪ هڪ يعني هي مقبري ۾ چار چار محرابي در آهن. سرن جي اوساري چن ۾ ٿيل آهي ۽ گنبذن تي چُن جو پلستر ٿيل هو جيڪو هاڻي ذري گهٽ سڄو لهي چڪو آهي. عمارتون بي ڌياني، وقت جي سختين ۽ برساتن سبب بنهه بي حال آهن. سهاڳڻ مقبري ۾ قبر اڄ به موجود آهي البت ڏهاڳڻ ۾ قبر جا نشان به ڊهي ويا آهن. هنن مقبرن ۾ استعمال ٿيل سرون ماپ ۾ 7x 10 انچ ۽ ٿولهه ۾ ڏيڍ انچ آهن. هي مقبرا بيهڪ ۾ ڪجهه اهڙي طرح آهن جو انهن جا پاسا اتر اوڀر يا اولهه اوڀر رخ ۾ نه آهن بلڪ انهن جون ڪنڊون اتر، اوڀر ۽ اولهه اوڀر ۾ آهن انڪري انهن ۾ ٺهيل قبرون به پوريءَ طرح اتر ڏکڻ نه آهن جيئن عام طور قبرون هونديون آهن. هن رخ (اتر اولهه– اوڀر ڏکڻ) ۾ تدفين ڏسي مون کي هميشهه اهو خيال ايندو آهي ته هي قبرون بلخ بخارا يا وچ ايشا جي ريت موجب آهن.

تعميرات جي تاريخ جي ماهرن جو به تقريباً اهڙو ئي خيال آهي جو هو چون ٿا ته هي ٻئي مقبرا تيرهين ۽ چوڏهين صديءَ جا آهن ۽ اهي سلطنت دور جا آهن خاص ڪري مملوڪ، خلجي ۽ تغلق گهراڻن جا دور. سنڌ ۾ هي دور سومرن ۽ سمن جو آهي. عمارتن جي تاريخ جا ماهر به انهن کي مرڪزي ايشيا ۽ بلوچستان جي ٻين مقبرن جي سلسلي سان جڙيل ڏسن ٿا. ان ئي طرز جا ڪي مقبرا گهوٽڪي طرف شيخ لالو، پير بائد، بگو پير ۽ ٻين بزرگن جا آهن. ڪي صاحب هن تعمير کي هندو ۽ ٻڌڪي دور جي پاڇي قرار ڏين ٿا. اهڙا ئي ڪي ٻيا مقبرا اروڙ وارين ٽڪرين ۾ ٻڌجن ٿا پر مون نه ڏٺا آهن.

في الحال ته هنن مقبرن کي پنهنجي ويران ماحول ۾ ڪنهن قدر محفوظ ڏٺو آهي پر اوسي پاسي هنن ٽڪرن مان پٿرن جي کڻت جو سلسلو شروع ٿي چڪو آهي. مون کي خوف آهي ته ڪجهه ئي سالن ۾ کڻت جو هي سلسلو جيڪو اروڙ جي ڀرپاسي ۾ شروع ٿي چڪو آهي، وڃي هنن مقبرن کي ويجهو پوندو ۽ انهن جي بنيادن کي لوڏي وجهندو.