کاڌو خوراڪ ۽ ماحولياتي حالتون

کاڌو خوراڪ ۽ ماحولياتي حالتون
کاڌي خوراڪ ۾ البت سنڌ هميشه وانگر سکي ستابي هئي اها ٻي ڳالهه آهي ته عام ماڻهن جي قوت خريد گھٽ هئي. عام ماڻهن جي عام خوراڪ کير ڀت، ڪڻڪ جي ماني، ڀاڄيون، مڇي، پکي ۽ جوئر ٻاجهر هئي. گوشت کائڻ جا موقعا هئا عيد برات، خير خيرات ۽ ڪاڄ يا وري جڏهن ڪو جانور بيمار ٿئي يا مرڻ ڪنڌيءَ تي پهچي، تڏهن سـ؛ـير وجهي حلال ڪنس. گوشت پاڙي ۾ ورهايو ويندو هو. اها صورتحال اڄ به ٿر، جبل ۽ ڊيلٽا ۾ عام آهي. ڌڻ پاليو ويندو هو، جو اها ملڪيت هئي ۽ وڪري يا کير مکڻ گيهه جو سک هو. وڏن شهرن ۾ ڪي ٻه ٽي ڪاسائي هوندا جيڪي وڏو گوشت ڪندا يا ڪڏهن ڪڏهن ننڍو، جنهنجا خريدار شهر جا ڪي خوشحال گھر هئا. پر هتي اهو ياد رکڻ گھرجي ته ان وقت مسلمان طبقو ايترو خوشحال ڪونه هو جو گوشت خريد ڪري سگھي. اڄ وانگر، تنهن وقت به اتر سنڌ جي الهندي پاسي ۽ لاڙ جا ماڻهو چانور واپرائيندا هئا. جنسون هيون ڪنگڻي، سڳداسي ۽ ڳاڙها چانور. ڪنگڻي، غريب غربي جي خوراڪ هئي يا وري ان جو اٽو ڪري ماني ٺاهي ويندي هئي، جيئن اڄ آهي. سڳداسي خوشبودار پر ڏاڍو مهانگو چانور هو ۽ وڏن ماڻهن جي خوراڪ هو. ڳاڙهو چانور لاڙ جي جنس هئي. لاڙين جي خوراڪ هئي چانور ۽ مڇي، بهه، لوڙهه پٻڻ ۽ ڍنڍن ۾ پيدا ٿيندڙ ٻيون کائڻ جون شيون. مڇيءَ جي اپت گھرج کان گھڻي هئي انڪري اها سڪائي پرانهن علائقن ڏانهن وڪرو ڪئي ويندي هئي. سڄي سنڌ ڍنڍن ڍورن سان ڀري پئي آهي جن تي سياري جو پکي اڄ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ لهندو هو. هيءَ ملاحن لاءِ ڪمائي جي وڏي مند هئي. خاص ٽيڪنڪ سان اهي پکي جيئرا ڦاسايا ويندا هئا ۽ خلق شوق سان کائيندي هئي.
ڪڻڪ جي هڪ جنس کي شربتڻ چيو ويندو هو جيڪا نج سنڌي جنس آهي. اها اصل کان سنڌ ۾ پوکي ٿي وئي. اهائي جنس ڀٽائي صاحب جي وقت ۾ به هئي (ان وقت نالو کڻي ڪهڙو به هئس) ان جو داڻو وڏو هو. عام سنڌيءَ جي ٻي عام غذا هئي جوئر ۽ ٻاجهريءَ جا ڍوڍا ۽ مانيون، ڏڌ، لسي مکڻ سان. ٻاجهري گھٽ، جوئر وڌيڪ. پوکيءَ ۾ به جوئر ۽ چانور ۾ ڪنگڻي جنس وڌيڪ هئي، ڇاڪاڻ ته انهن جو ان ماڻهن جي خوراڪ ٿي بڻيو ۽ جوئر جي ڪتر ۽ ڪنگڻيءَ جو پلال مال جي خوراڪ هئا. هونئن، ميدانن ۾ قدرتي گاهه ۽ چاري جي کوٽ به ڪونه هئي ٻيا فصل هئا داليون، چڻا، مٽر، ڪمند، تماڪ، آفيم/ڀنگ وغيره.
سنڌوءَ جو مکيه پيٽ ۽ ڦاٽن جا ڪنارا ٻوڏن سان اٿلي لٽ پکيڙي ويندا هئا ۽ ماڻهو زمينون کيڙي ٻج ڇٽي ڇڏيندا هئا. جيڏي اٿل ٿي، اوترو سک، جيترا مندائتا مينهن پيا اوترو چڱو! عام سنڌي ماڻهوءَ جي سڄي معيشت ڄڻڪه بيٺل ئي درياهه ۽ برساتن تي هئي ۽ سنڌ جي اقتصادي مسئلي جو حل ئي ان ۾ هو. ان حقيقت جو احساس ڀٽائي صاحب کي به هو جو دعا جي انداز ۾ چيائين:
"ڏونگا آڇ م تن کي، ڪاسا جــن جو ڪمُ
پنندي پرڏيهه ۾، تن سوڍين ٿئي شرمُ
اُٿين گھڻي ادب سين، ڳالهائين نرمُ
قادر ڪر ڪرم، تن وطن ۾ وس ٿئي!ء
سارنگ
ان زماني ۾ پراڻ ڍورو پنهنجو وهڪرو گھٽائي رهيو هو، توڻي جو گجرات ۽ ٻي سامونڊي دنيا لاءِ اهو اچ وڃ جو اهم دروازو هو. ٻيا دروازا ٻين واٽن تي، جهڙوڪ لاهري، شاهبندر ۽ اورنگا بندر وارا هئا پر سنڌ جو مجموعي طور جاگرافيائي منظر نامو هو:
" کارا کبڙ ڏيهه ۾، ٻيو واريءَ منجهه وٿاڻ.ء
(مارئي)
اڄ به سنڌ جي سائي پٽ کي ڇڏي باقي جيڏانهن به ڏسو، اهو ئي ڪجهه نظر ايندو: واريءَ جون ڀٽون، کارا کبڙ، ٿوهر، ٻٻر ۽ ڪنڊي. ان ئي ماحول ۾ سنڌي ماڻهن ۽ سندن مال جي چـُـر پـُـر، ماڻهن جي مٿي تي ڀريون گاهه جون يا ٻارڻ جون ڪاٺيون، يا وري هٿ ۾ لڪڻ ۽ مال پيا هڪليندا، عورتن جي مٿي تي به ساڳي طرح ڪا هڙ، ڀري، پاڻيءَ جو مــٽ يا چونئري. صبح ساجهر سڀئي قطارون ڪري کوهه يا واهڙ ڏانهن پيون اينديون وينديون. مايون فجر ويل جنڊ پيون پيهنديون ۽ گايون مينهون ڏهي کير، ڏڌ، مکڻ جي ڪرت ۾ لڳي وينديون.
ٿري ماڻهو ڏڪار جا عادي پر جڏهن ڏڪار ڪارو ٿيو وڃي ته سنڌ جي ميداني علائقن ڏانهن رخ ڪن پر جي اوڀر پاسي ٿر ڏانهن مينهن جي ڪڻين جي سڌ پوين ته واپس ورڻ ۾ دير ئي ڪونه ڪندا. ساڳي طرح ميداني علائقي جا ماڻهو درياهي اٿل پٿل سبب پنهنجا اجها پيا اورتي پرتي ڪندا. هو درياهه جي ڪنڌي ته ڇڏي ئي ڪونه ٿي سگھيا. هڪڙن جو گذارو مڇيءَ تي، ٻين جو ڪچي ۾ پوکيءَ تي!
ڪاڇي جا ماڻهو به ٿرين وانگر برساتن لاءِ واجهائيندا پر جڏهن سچ پچ مينهن پئجي وڃن تڏهن اولهه پاسي جون جابلون نئيون گڙگاٽ ڪنديون لهنديون ۽ ڪاڇي جا ڳوٺ کڻي وينديون. جڏهن گاج ڪڙڪا ڪندي ته پيا واڪا ڪندا "يا الاهي خير!؟ء مينهن پوڻ کانپوءِ پوکيءَ ۾ جنبي ويندا. مٿي کيرٿر جي اتانهين ڪرنگھيءَ جي ماٿرين ۾ رهندڙ ماڻهو سيپٽمبر مهيني ۾ ئي هر ڪاهي ڪڻڪ ڇٽي هيٺ لهي ايندا، فصل الله جي آسري پيا تيار ٿيندا. نيٺ جڏهن مارچ جو مهينو شروع ٿيندو ۽ چوٽين تي ٿڌ گھٽبي تڏهن وڃي تيار فصل لڻڻ جي تياري ڪندا. باقي گذر مال ۽ پيش تي.