کديجي، مول ۽ ملير نديون

مول ندي کيرٿر جي اولھه – ڏکڻ مان نڪري اڃا به ڏکڻ اولھه ڏانھن ڊوڙ پائي ٿي ۽ پاڻ ۾ ڪيئي ڍورن ۽ ڍورين جو پاڻي کڻي وڃي ملير نئه ۾ پوي ٿي. ان جو طاس 336 چورس ميل آھي. ان علائقي مان جمع ٿيل برساتي پاڻيءَ کان سواءِ نئه ملير جي شايد پنھنجي به ايتري حيثيت نه ھجي، انڪري ئي ماڻھو چوندا آھن، ”ملير تڏھن مَرڪي ، جڏھن ماڻس مول ڀرجي!‟ نئه مول، کديجي ۽ نئه ملير جو گڏيل پاڻي ڪر اچيءَ وٽ گِذري کاري ٺاھي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو (گِذريءَ جو اصل نالو ’گِسري بندر‘آهي. گِسر هڪ سامونڊي مڇيءَ جو مقامي نالو آهي). ان نئه جو پاڻي ڪافي طاقتور ٿئي ٿو. جڏھن، ان جي ڇوڙ وٽ اڃا حفاظتي بند تعمير نه ٿيا ھئا تڏھن اھو وڏي تباھي مچائيندو ھو. ھاڻي، اھا مضبوط بندن ۾ سُڪ ٿي وئي آھي.
نئه مول، نئه ملير جي سڀ کان وڏي ڏن ڀَرو برساتي ندي آھي ۽ اھا مول ٽَڪرين مان 2100 فٽن جي بُلنديءَ تان لھي ٿي. اھا بلڪل خشڪ نئه آھي پر کديجيءَ (جنھن جو پنھنجو طاس 219 چورس ميل آھي) جي ميلاپ کان پوءِ ان جي سُڪل پيٽ ھيٺان کديجيءَ واري آبشار جي ندي پئي وھي. انڪري، ڊملوٽيءَ وٽ 10-11 ھنڌن تي چاليھه فُٽ اوُنھا کوھه کوٽي سن 1884ع کان ڪراچيءَ لاءِ پاڻيءَ جي فراھميءَ جو سلسلو شروع ڪيو ويو. اھو پاڻي ڳچ عرصي تائين ڪراچيءَ لاءِ ڪافي ھو، پر ھاڻي، ڪراچيءَ ۾ بي حساب آبادي وڌي آھي ته ھاليجي، ڪينجھر، ۽ حب نديءَ جو پاڻي به پورو نٿو پوي. ٻُڌجي ٿو ته ھاڻي ڪراچي ۾ سمنڊ جي پاڻيءَ کي استعمال جوڳو ڪرڻ جو پلانٽ ھنيو ويندو. فيٰ لحال اھو ئي جَر جو پاڻي آھي جنھن تي ملير ۾ ميوات ۽ ٻي آبادي به ٿئي ٿي. ملير جون ساٿاري نديون يا ڍورا کديجي، ٿڌو، جرندو، نل بازار، آبدار ۽ سُڪڻ آھن.
انھن ماٿرين ۾ آرڪيالاجيءَ جي حوالي سان چڱي خاصي دنيا آھي. عبدالرؤف خان ھتان جي قديم آبادين جي تسلسل بابت لکي ٿو ته ، ”ڪي پٿري اوزار ڪونڪر جي اوچين ٽڪرين جي ڍورن، لانڍيءَ جي ويجھو واقع ٽڪريءَ جي ڀرپاسي ۾ ٽڪريءَ جي ريتي بجري ۽ واڳون در جي ڀرپاسي مان مليا آھن. اھي پٿر جي پُراڻي دور جي پڇاڙي يعني اڄ کان اٽڪل 50 ھزار سال اڳ جا چئي سگھجن ٿا (ان وقت سنڌو درياھه ڪالاباغ وٽ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو ھو). ان ريت کديجي ۽ مول ماٿرين کان سواءِ ڳوٺ حاجي شاھه بيگ جي اُتر ۾ ’پيارو‘ نالي ٽڪريءَ جي پاڙ ۾ ۽ ڪجھه ٻين جاين تان ملندڙ اوزار پٿر جي آخري دور جي خاتمي سان تعلق رکن ٿا. اھي 35 ھزار سالن تائين قديم ٿي سگھن ٿا. ھتي آخري برفاني دور جا به ڪجھه آثار آھن. گڊانيءَ کان جُنگشاھيءَ تائينءَ جو سڄو سامونڊي ڪناري وارو علائقو جيڪو ھاڻي خشڪ ٿي چڪو آھي، ۾ به آثار موجود آھن. اھي آثار ڪَلُو کوھر، رَن پٽياڻي، کديجي، ٿڌو، ۽ شم وغيره ۾ به آھن. ڪراچي يونيورسٽي جي نئين ڪئمپس وٽ به اھي آثار ھئا. اھو دور ڏھه ٻارنھن ھزار سال اڳ جو ٿيندو جڏھن انسان شڪار ڪندو ۽ مڇي ماريندو ھو. ملير ۽ مول ۾ ڪي آثار پٿر جي نئين دور جا به آھن جن جي قدامت 8 ھزار سالن تائين آھي. ان کان ھڪدم پوءِ ٽامي جو دور شروع ٿئي ٿو.“ اورنگي (اصل نالو ’اورانگهي‘ يا ’پار ڪري‘) وٽ چشمي وٽان به پٿري دور جون ثابتيون مليون آهن. مجمدار کي هن هنڌ ٺڪريون ۽ چقمقي پٿر جا اوزار مليا هئا.