2020-06-25
داخلا نمبر 267
عنوان کيرٿر ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ گبر بند
شاخ سنڌوءَ جو سفر
پڙهيو ويو 2315
داخلا جو حوالو:
هن داخلا جون تصويرون نه مليون
کيرٿر ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ گبر بند
ڏاٺ جبل جي ڍوري ۾ قديم بند، تاج صحرائيءَ مون کي ٽي چار سال اڳ ڏيکاريو هو. هن صاحب پنهنجي ڪتاب “سنڌو تهذيب جا خالق“ ۾ بند جا تفصيل ڏنا آهن، بهتر آهي ته اهو ڏسجي ته صحرائي صاحب جي راءِ ڇا آهي ۽ بند جي ڊيگهه ويڪر ڪيتري آهي؟ صحرائي صاحب، ڊاڪٽر لوئي فليم سان گڏ اهو ماڳ ڊسمبر 1976ع ۾ لڌو، جهانگارن کان ست اٺ ميل پري اولهه ۾ نئنگ ۽ لاهوت واري واٽ تي.
اهو گبربند سپسير ڍوري تي ٻڌل ۽ اڄوڪن انجنيئرن لاءِ حيرت جو سبب آهي. صحرائي صاحب جي ورتل ماپن موجب بند پنجاهه سٺ فوٽ اوچو، چاليهه فوٽ ويڪرو ۽ اٽڪل پندرهن سؤ فوٽ ڊگهو آهي. بند ٻن حصن ۾ ورهايل آهي، ٻنهي حصن جي وچ ۾ سپسير ڍوري جو پيٽ آهي. اهو ڍور نئه ڳمراچ ۾ پوي ٿو ... بند جي آسپاس ٽڪريون آهن. برساتن ۾ انهن جو پاڻي وهي، بند سان ٽڪرائجي پوءِ ڍوري ۾ ڪري ٿو. جنهن هنڌ پاڻيءَ جو تيز وهڪرو بند سان ٽڪرائجي ٿو، ان هنڌ بند کي پشتن سان مضبوط ڪيو ويو آهي. پشتن جو تعداد ست آهي. هر هڪ پشتو اٽڪل ٽي فوٽ اوچو ۽ پنج فوٽ ٿلهو آهي.
”نُڪي بٺي (ڏاٺ جبل) جي اولهه ڏکڻ ڇيڙي وٽ سپسير ڍوري جي ٿوري اونهي شاخ مٿان، هڪ تمام وڏي ۽ ويڪري ٽڪريءَ مٿان هڪ پراڻي ڦٽل شهر جا کنڊر بيٺا آهن ... ڦٽل شهر اتر کان ڏکڻ اٽڪل 500 فوٽ ۽ اولهه کان اوڀر 300 فوٽ ويڪرو آهي. ان جي وچ شهر ۾ هڪ مکيه گهٽي آهي جيڪا بازار وانگر ڏسجي ٿي ... اها بٺي، مُهين جي دڙي واري تهذيب جي پوئين دور، يعني ٻه هزار سال قبل مسيح سان تعلق رکي ٿي.“ (صفحو 81_85_ سنڌو تهذيب، تاج صحرائي) ڊاڪٽر لوئي فليم (Louis Flam) گبر بند جو، نُڪي بٺي واري ماڳ سان سڌو تعلق ٻڌائي ٿو. نڪي بٺي وارو ماڳ سيوهڻ کان ايراني بلوچستان جي هڪ واٽ تي آهي، جيڪا نئنگ کان ڪائي ۽ لاهوت کان ٿيندي اڳتي وڌي ٿي.
ٻنڌڻي يا ٻنڌ کانپوءِ صحرائي صاحب ساڳئي باب ۾، پير گاجي وٽ هڪ گبر بند جو ذڪر ڪيو آهي جيڪو پڻ سندس کوجنا جو حصو آهي ... گاجي شاهه جي مقبري لڳ اهو بند 610 فوٽ ڊگهو آهي، جنهن مان 210 فوٽ نئه گاجي شاهه جي وهڪري ۾ لڙهي ويا آهن. گبر بند تري ۾ 140_ فوٽ ويڪرو ۽ 5فوٽ اوچو آهي.
ڪجهه ٻين گبر بندن جو ذڪر ايڇ ٽي لئمبرڪ پنهنجي ڪتاب ”سنڌ : جنرل انٽروڊڪشن“ ۾ تاريخ کان اڳ واري اوائلي تهذيبن جي باب ۾ ڪيو آهي. سنڌ جي جبلن ۾ سالياني برسات، جيڪا سراسري طور فقط ست انچ پوي ٿي، تي بحث ڪرڻ کانپوءِ هن صاحب مختلف گبر بندن جو ذڪر ڪيو آهي، جن جو ڪجهه احوال هن ريت آهي. 1_ احمد بند جيڪو سرونا ماٿري ۽ اڌ ميل ڊگهو شاندار بند آهي. ان جو ذڪر هوز بلر R.Hughes Buller ”بلوچستان ۾ گبر بند“ ۾ڪيو آهي. 2_ پير موناگاڙ جنهن 30 فوٽ لٽ جهلي آهي. ان بند جو ماڳ سندس ڪتاب ۾ واضح ناهي. 3_ ٽوجي جيڪو بلوچستان ۾ آهي ۽ ان تي سر آريل اٽائين Excavations in Baluchistan ۾ بحث ڪيو آهي. 4_ ڪوهتراش، جتي ٽن چئن گبر بندن جو ميڙاڪو آهي. اهي بند وقفن ۾ ٺهيا پر هڪ ئي ماٿري کي مختلف پاسن کان آباد ڪندا رهيا آهن. انهن مان هڪ خاص ۽ وڏو بند آهي. تازو مسٽر لوئي فليم به ان تي سٺي تحقيق ڪئي آهي. 5_ گوزباني گوهر (گبر) بند _ جيڪو کيرٿر ۽ نئگ جي مٿانهين ماٿريءَ جي وچ ۾ گوزبانيءَ گوشائتي ماٿريءَ ۾ آهي. 6_ نگهد بند _ (Nighad) وچين ڇپر جي چوٽين مان هڪ جو نالو آهي ۽ سؤ کن ميل اتر ۾ (شايد گوزباني کان) سيٽا ۽ ٽرپڻ (Trapan) نئينِ جي وچ ۾ آهي. نگهد جي اوڀر ۾ اهڙن ٻنن جا نشان موجود آهن جيڪي پوک لاءِ اُڀي لاهيءَ کي وڏي ڪاريگريءَ سان ڏنا ويا هئا. 7 _ بلهور يا بهلور جي ڪشادي ماٿريءَ کيرٿر جي اولهه ۾ نئگ کان لاهوت واري واٽ ۾آهي. ان ماٿريءَ جي منهن وٽ، کيرٿر ڇپر ۽ سنڌ جي هاڻوڪي سرحد جي هيٺان، ڪجهه گبر بند آهن. 8_ ڪوٽڙيو/حب: بهلور کان اولهه طرف ڪوٽڙيو ۽ حب نديءَ جي ڪنڌيءَ تي گبر بند جا ڪي آثار آهن.
گبر بندن جو ذڪر نڪتو آهي ته مان به ڪجهه اهڙن گبر بندن کي رڪارڊ تي آڻڻ گهرندس، جيڪي اڄ تائين ڪنهن نه ڏٺا آهن. مان انهن مان فقط ٻن جون ماپون وٺي سگهيو آهيان. پهريون گبربند رني ڪوٽ جي موهن دروازي کان پنج ميل اولهه ۾ موجود ڏاڦري جبل کان اتر ۾ هڪ جابلو لنگهه تي ٻڌل آهي، جنهن کي ”گوري بندي“ چيو وڃي ٿو، ان ئي گوربنديءَ جي نسبت سان ان جبل کي ”گوربندي“ سڏيو وڃي ٿو، بند جي اوچائي اٽڪل 50_ فوٽ ۽ ڊيگهه 130_ فوٽ آهي. پاڙ وٽ ويڪر 70_فوٽ ۽ مٿين سطح تي 13_ فوٽ آهي. هن گوربنديءَ جو ڪجهه حصو ڀڳل آهي پر ان ڀڃ ڊاهه جي ذميواري برساتي پاڻيءَ تي ناهي. مقامي ماڻهن صدين کان اتان لنگهه ٺاهيو آهي. ڌنار ۽ ٻڪرار اتان پنهنجا ڌڻ ڪاهي رني ڪوٽ واري چشمي تان ٻڪرين کي پاڻي پيارڻ اچن ٿا. بند اڏڻ جو مقصد پاڻيءَ کي روڪڻ نه هو پر ان جو رخ بدلائي اتر طرف ڪرڻو هو. بند اڄ ڏينهن تائين اهو ڪم خوبيءَ سان انجام ڏيئي رهيو آهي، جيتوڻيڪ هاڻي ان جو هڪ حصو ڀڳل آهي. برسات جي تيز پاڻيءَ هن رڪاوٽ سبب پنهنجو لنگهه بدلائي اتر طرف هڪ ٻئي لنگهه مان ٺاهيو آهي جتان لنگهڻ کان پوءِ وهڪرو موهن پٽن ۾ داخل ٿي نئه موهن سان ملي رني ڪوٽ مان لنگهي اوڀر طرف سنڌوءَ ۾ پوي ٿو. هن ماڳ تان اسان کي پٿر جون گهڙيل ڇُريون مليون آهن
ٻيو ننڍو بند ڪراچيءَ جي اتر ۾ مهير جبل تي ”ٻاٻرو“ نالي هڪ اهڙي ماڳ تي آهي، جنهن کي بنا ڪنهن شڪ جي تاريخ کان اڳ واري زماني جو چئي سگهجي ٿو. اهو بند ٽاڪرو ڇت جي هڪ ننڍي ڍوري پاڻي جمع ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويو هو. برساتن جو پاڻي جنهن ڍوري ۾ جمع ٿئي ٿو، اهو ذري گهٽ هر پاسي کان بند آهي. ٿوري رهيل وٿيءَ تي بند ٻڌي پاڻي روڪڻ جو ڪامياب تجربو ڪيو ويو آهي. ان ئي بند لڳ ٽڪريءَ تي تاريخ کان اڳ جو ماڳ موجود آهي جنهن جي مٿاڇري تان لڀجندڙ ٺڪراٽو آمري دور سان هڪجهڙائي رکي ٿو.
بند جي ڊيگهه 65 فوٽ، پاڙ وٽ ويڪر 45 فوٽ، مٿين ويڪر 20 فوٽ ۽ اوچائي 12_ فوٽ آهي. جڏهن ته ان ٽاڪرو ڍوري يا تلاءَ جي ڊيگهه 500 فوٽ ۽ ويڪر 75 فوٽ آهي.
ساڳي ماڳ جي ڏکڻ ۾ هيٺ هڪ ٻيو گبر بند بنهه تباهه حال ۾ موجود آهي. هن بند جون ماپون وقت جي کوٽ سبب وٺي نه سگهيس. هڪ قديم بند پٻ جبل ۾ لاهوت ويجهو محبت فقير کان چار پنج ڪلو ميٽر ڏکڻ جيپ جي پيچري سان آهي. ساڳي ماڳ تي هڪ قديم وستيءَ جا کنڊر به آهن.
قديم آثارن واري کاتي جي رڪارڊ ۾ ڇنيءَ کان ست اٺ ڪلو ميٽر اتر اولهه ۾ ال مراد وٽ پڻ هڪ بند آهي.